“Sunflower kang Bucari”

Unli-rice ni Mang Juana
ni Joseph Cezar Murillo Galedo

Tanan kita nagahandum nga makita ang tawo nga gintuga kang Ginoo para kanatun. Kalabanan nga dya destiny ukon tadhana. Amo man dya ang handum ni Juana. May mga adlaw nga nagalupad ang paminsarun ni Juana ka panumdum kon san-o na ayhan makilala ang ana nga one true love. Kanami kang yuhum-yuhum ni Juana kung ana mapinsaran ang pagkaptanay kang anda alima, ang pagduktanay nanda kang andang mga pungyahun, ang andang paglantaw sa mata kang sara kag sara.

“Juan! Sunog dun ang pinirito mo! Sin-o bay karia ang mabakal kang sunog? Maan lang ah, aga kaw pa nagatanga-tanga dyan. Abi unaha anay ang mga gina ubra mo imbis nga kung anu-ano ang ga sulud sa paminsarum mo.”

“Nay, Juana, Jua-na.”

Indi dun bag-o kay Juana nga aga pa makaraan ni nanay na kay aga pa pirme natulala samtang nagaraha kang dapli nga inugbaligya nanda sa karinderya sa tubang kang balay da. Mayad man kay sa tubang kang eskwelahan ang anda nga karinderya, pirme raku ang nagabakal kapin pa kung tag-irigma. Luwas sa namit nga raha ni Juana nga sara sa mga rason nga nagabalik-balik gid ang mga kustomer kag suki, pirme ginalingaw ni Juana ang mga nagabarakal amu ria nga tama gid ka gahud ang andang puwesto kay nagalabaw gid ang kadlaw kang mga tawo.

Mga alas singko palang sa kaagahun naga-agtu si Juana sa tindahan kag mamakal kang mga rekado nga ana kinahanglanun sa mga irahaun nga mga putahe sa karinderya. Ginahungud man nana nga mag-agi pirme sa tubang kang balay kanday John Paul kay sa amo man dya nga oras naga-rigos si John Paul sa bumba sa tubang kang andang balay. Aga pa makita ni Juana ang gina-handum na nga lawas ni John Paul, puwera dun lang kung Sabado kag Dominggo. Si nanay pirme ni Juana ang nagapanindahan kung Sabado kag Dominggo kay ginatamad si Juana mag bugtaw nga tama ka aga kag wara lang man ti madangtan. Pero kung nalian gani nga madakpan ni John Paul nga ginatiid-tiid tana ni Juana samtang garigos, dayon na man sagi ka tubang sa ginatindugan ni Juana kag magpawala nga daw wara lang tana kamaan nga rugyan si Juana nagasagi ka panago. May sangka beses nga nag santuanay ang andang mga mata. Lawid ang andang mulalungay kag daw ginahigup kang karilibog nga lantaw ni John Paul ang malumanay nga tagipusuon ni Juana. Amo man ang sunod kang mata ni Juana samtang ginahimas-himas ni John Paul ang anang liug, panaug sa anang dughan, panaug sa maskulado nga busong hasta sa anang—

“Araguy!”

“Hoy! Ano oras dun dya? Abi pag panaw dun to sa tindahan. Durupi!”

Sa pagka-dimalas ni Juana. Imbis nga ang ginaasam-asam na nga laswa ang makita aga pa, ang tsinelas tana ni nanay na ang nagsugalaw kana. Pagkabalik ni Juana halin sa tinda, bira-bira dayon ka panghimus kang rarahaun kay tama gid ka saku. Wara lang kamaan ang nanay na nga amu ra pirme tulala ang anang bata samtang nagaraha hay si John Paul lang ang pirme sa sulud kang paminsarun na. Pirme na ginahulat nga mag-abot si John Paul kay suki man tana sa karinderya. Kada mag-abot gani si John Paul gina agaw na gid kay nanay na ang luwag kay gusto na nga tana gid ang ma galo para kay John Paul. Dayun man ang yuhum ni John Paul kay Juana nga amu man ang nagapapula kang pungyahun ni Juana.

Abril dun kag amo man ang pagtapos kang klase kang mga estudyante. Aga pa sa gihapon nagabugtaw si Juana para manindahan pero ginaagwanta na lamang bisan hindi na makita si John Paul nga nagarigos sa tubang kang anda nga balay. Medyo luya dun man tana mag atupag sa mga nagabakal sa karinderya kay husto sa mga traysikol drayber lamang ang naga-igma kananda kay wara dun ti klase.

Uso sa mga agi ang pag-ilis kang ngaran kapin pa kon gabi-i. Makabati kita kang “Kristof sa aga, Kristine sa gabi-i”, ukon “Carl sa aga, Carla sa gabi-i”. Pareho man ka dya ang sitwasyon ni Juana. Naga-iba ang persona ni Juana kag naga-iba man ang panurukan kang tawo kana. Kang nag umpisa ang bakasyon, medyo naghina ang benta kang karinderya nanday Juana amo ria nga nagpangita si Juana kang iba nga pamaagi nga makabulig ka pangita kang kuwarta para sa pang adlaw-adlaw nanda nga garastuson. Sara sa mga ginasudlan ni Juana ay ang Miss Gay Pageant sa anda nga barangay, kon kis-a bisan sa pihak nga mga kabarangayan gina-agtunan gid ni Juana para lang makapangita kang kuwarta kag makabulig kay nanay na.

Nag-intra si Juana sa Miss Gay sa anda nga barangay nga may pagsarig nga anang madag-an ang una nga padya. Nagbaka-baka si Juana kag gintugro na ang tanan nana nga ikasarang garing ikatlo nga padya lang ang ana nga nadag-an. Pero pagnaog na sa entablado wara ti bahid kang kapirdehan and hitsura ni Juana kay nagbulus ang hindi matago nga yuhum kang ana nakita si John Paul nga nagsugalaw kana sa anang pagpanaog.

“Guwapa-guwapa kaw ba, Juana.”

Nagtatak ang amo dya nga mga tinaga sa paminsarun na Juana. Dayon ginkaptan ni John Paul ang mga alima ni Juana. Hindi makapati si Juana nga nagatabo ang mga eksena nga ginadamgo lang nana kang san-o. Sa tubang na dun ang ginahandum na nga laki, ang laki nga sulud kang anang mga pantasya sa kagab-ihun, ang laki nga wara pag paturog kana ka paminsar, kadya sa atubangan na run. Hindi makapati si Juana sa mga nagakratabo kay bukut lang ti amo to nga gab-i natabo kundi pirme dun rugyan si John Paul nga nag suporta kay Juana kada mag-intra tana sa mga Miss Gay pageants sa iba nga kabarangayan. Hindi man mauli ni Juana ang una ng padya, kampyon man tana sa gihapon sa mga nadag-an na nga korona kada mag butwa ang bulan sa langit.

Sa sigi-sige nga imaway ni Juana kag John Paul, nag-abot man sa punto nga nangluyag si John Paul kay Juana. Siyempre, kay buhay dun dya nga handum ni Juana, wara na dun gin pabuhay kag dayon na nga ginsabat si John Paul. Kada gabi-i sanda nagalagaw-lagaw sa taramnanan nga nagakaptanay ang mga alima. May tion nga bilog ang bulan sa kalangitan kag naghuyup ang maramig nga hangin, dungan kang paghapay kang mga paray ang pagdunglay kang andang kalawasan. Kanami kang pagkupu-kupu kang darwa samtang nagalantaw sa malapad nga kalangitan nga buta kang gaigpat-igpat nga mga diamante. Si Juana nagabatang sa dughan ni John Paul kag ang alima ni John Paul nagahikap sa pungyahun ni Juana. Hindi masukol ang kalipayan nga nabatyagan ni Juana sa mga kagab-ihun ngato.

Pag-abot kang darwa ka bulan, amat-amat dun nga nabatyagan ni Juana ang pag-iba kang ugali ni John Paul. Nag-umpisa dun tana ka panigarilyo kag kis-a lamang tana nagareply sa mga text ni Juana. Pirme lamang pangayo nga pangayo kang kuwarta kay Juana nga pangsustento kang ana nga bisyo. Pirit lang nga gin agwanta ni Juana asta sa nagbalik ang daan nga ugali ni John Paul. Ginasuyo run nana si Juana, pirme run liwan sanda nagapanaw-panaw sa taramnanan, mayad dun ang relasyon nanda darwa, wara dun man pag sagi ka pangayo si John Paul.

Pagkatapos kang sangka bulan, talagsa dun lang ang pagkiritaay nanda pero gin-intindi lang ni Juana kay may klase dun si John Paul sa amo dya nga mga tiyempo. Kon suwertehun, nagakitaay sanda hasta sa tatlo ka beses kada semana, pero kalabanan sangka beses lang sa sangka semana.

Sangka adlaw aga pa nanindahan si Juana kag nag-agi ruman tana sa tubang kang balay day John Paul. Siyempre nakita na ang anang pinalangga nga nagarigos kag nami ang yuhum-yuhum kang darwa pagkitaay nanda, kinilig ruman si Juana pero nagamadali sa pagpanaw kay nali malibagan ruman ni nanay na. Pagpauli na halin sa tindahan, nakita na si John Paul nga nakaangkas sa motor pero antis pa tana makaparapit nagpanaw dun ang motor imaw si John Paul. Pagkagabi-i gin text ni Juana si John Paul kon sin-o ang imaw na kaina kang aga. Nag reply si John Paul nga klasmeyt na sa eskwelahan kag gin-abat lang tana. Pagkabasa ay dayon man nakaginhawa kamayad si Juana. Umpisa sadto wara dun nagsagi ka duda si Juana kay John Paul, hasta sa sangka adlaw samtang nagapanaw si Juana paagto sa tindahan, nakita na ang pareho nga motor nga nakita na kang una nga nag-abat kay John Paul. Naka-garahe sa tubang kang balay nanday John Paul ang motor pero nagtingala gid si Juana kang wara na nakita si John Paul nga nagarigos sa sagwa kang andang balay. Nagpadayon lang si Juana sa pagpanaw paagto sa tindahan kag gindura na lang sa paminsarun ang anang nakita. Pag-abot kang gabi-i kang pareho nga adlaw, maagto daad si Juana sa balay nanday John Paul pero nakita na ruman ang motor nga gina-angkasan pirme ni John Paul. Kang tana nagaparapit, may nag guwa nga darwa ka tawo, sara labug ang buhok kag may bahul nga dughan, ang sara si John Paul kay nakilala ni Juana ang limug. Dulum sa tubang kang balay nanday John Paul amu ria nga wara na nakilala kung sin-o ang imaw kang ana pinalangga. Nagsakay sa motor ang darwa kag nag butyog paagto sa kadudulman kag nag amat-amat dura, dungan sa pagdura kang pagsarig ni Juana kay John Paul. Pagkasunod nga adlaw, aga pa nanindahan si Juana kag ana pagid nakit-an ang motor sa sagwa kang balay nanday John Paul pero wara pagid si John Paul nagarigos sa sagwa. Nagdali-dali si Juana ka pamakal kang ana nga mga rekado kag nagbalik dayon kay tuyo na nga maabutan ang darwa antis mag-agto sa eskwelahan. Sakto-sakto gid kay pag-abot ni Juana sa tubang kang balay nanday John Paul manug guwa palang ang darwa. Naga isturyahanay ang darwa kag nahangyus tana sa ana nabatian. Ang abi nana nga babayi, agi gali, kag pareho pa sanda nga naghalin sa sulud kang balay nanday John Paul. Nangramig ang mga alima ni Juana kag naglimnan ang anang pamatyag. Ginpalumbos na lang ang darwa kag nagdali-dali himus sa andang karinderya nga daw wara lang tana ti nakit-an nga malain. Nagalumaw-lumaw ang mga mata ni Juana samtang gina-gwanta na lang ang sakit nga anang nabatyagan sa kadadalman kang anang tagipusuon.

Pagkagabi-i nagdesisyon si Juana nga prangkahun si John Paul sa anang malain nga ginbuhat. Ginsanto na gid sa pag-abot kang darwa ang anang pag-agto sa balay nanday John Paul. Pagkakita ni John Paul kana daw sa wara lang, ginlantaw na lang si Juana nga nagatindug samtang nagakudug sa kaugut. Nami pa ang yuhum-yuhum na samtang ginaagbay-agbayan na ang agi sa anang tupad nga mas nagpabukal pa kang dugo ni Juana.

“John Paul! Gin-into mo lang ako! Abi ko ako ang palangga mo, abi ko ako lang? Pero ginpaiputan mo lang ako sa ulo. Abi ko kung saku kaw sa eskwelahan ninyo amu ria nga wara kaw dun pagpakita kanakun, pero bukut gali! Wara kaw dun pagpakita kanakun kay saku kaw dun jan sa agi ngaria! Ginpasimba mo ako nga wara it bagting! Gintugro ko ang tanan nga ginpangayo mo pero kulang sa gihapon! Gintugro ko ang tagipusuon ko pero ginsipalan mo lang! Gin-gamit mo lang ako, kag ako man nga daw sa anga, nagpagamit man. Nagsala gid ako nga ginbalewala ko ang mga duda ko kanimo. Damul kaw it pungyahun para palibut-libuton mo ako sa alima mo! Tuod ang pagpalangga ko kanimo pero sipal lang dya gali para kanimo. Amo dya ang tandaan mo, tanan nga inagyan ta ikuris ko sa tubig kay amo ra ang nagakaangay sa mga parehas kanimo nga lapad mata!”

Nagdalagan pauli si Juana nga nagahiribiun pero nagkirinadlaw lang ang darwa nga daw sa wara lang ti natabo. Rugto nabugtwan si Juana nga sara lang tana sa mga koleksyon ni John Paul. Wara tana ginseryoso pareho kang pagtrato kang mga laki sa halos tanan nga mga agi. Ginkuwaratahan, ginhuthutan, gin-into, ginsipalan. Kadya lat-an dun ni Juana nga bisan ano pa ang himuon na, hindi gid tana pagpalanggaun ni John Paul. Nagpabulag-bulagan, nag-usik kang tiyempo kag kuwarta. Kadya lat-an na dun nga una lang nami ang mga laki, nami sanda kung may kinahanglan, nami sanda kung may pabor, kag nami sanda kung may plano sanda nga intuon ikaw.

Sobra tatlo ka adlaw nga nagahirbiun mag gabi-i si Juana. Sakit-sakit batunon nga nagpakita tana kang matuod nga paghigugma, pero sa sala nga tawo pa nag-agto. Pero sa pagturo kang luha ni Juana, amo man ang pag-ilig kang sakit kang buut kag tagipusuon nga ginkim-kim ni Juana. Pag-abot kang sunod nga adlaw aga pa nanidahan si Juana kag wara gid nagbalikid bisan rugyan nga nagarigos si John Paul. Pagkabalik sa karinderya ay nagdali-dali tana ka himus kang mga rarahaun sa kadya nga adlaw. Pag-abot kang tag-irigma dali-dali na nga gin-agaw ang luwag sa anang nanay, indi kay rugyan dun si John Paul, kundi tungud sa anang luyag nga pasadyahun ang mga nagaigma sa andang karinderya.

Naga-amat-amat ka balik si John Paul kay Juana pero wara dun sa paminsarun ni Juana ang balikdun pa ang natapos dun. Dara-dara dun kadya ni Juana ang pilas sa anang tagipusuon nga tanda kang anang inagyan, kag tanda para kay Juana nga hindi pag isarig ang anang tagipusuon sa kay bisan sin-o lang nga laki. Si Juana kang una nga tugro lang nga tugro, kadya ay si Juana nga risgada mag-abot sa gugma.

Wara man ginsarado ni Juana ang anang tagipusuon sa paghigugma sanglit tawo man tana nga nagabatyag kung gina-kuhit ang anang baratyagun. Pero, lat-an dun ni Juana ang dapat na nga himuon, lat-an na dun nga hindi gid magpa-into sa mga lalaki.

Mas ginpili ni Juana nga pasadyahun ang mga suki sa andang karinderya. Kon kis-a naga-agi man si John Paul sa anang paminsarun, pero indi man magbuhay kag madura, pero wara gidman kita kamaan kung bag-o dun ang sulud kang dughan nana ukon si John Paul man sa gihapon.

_____________
Si Joseph Cezar Murillo Galedo taga-Belison, Antique kag BA Literature-History major sa UP in the Visayas sa Miag-ao, Iloilo.

The post “Unli-rice ni Mang Juana” ni Joseph Galedo appeared first on Balay Sugidanun.

MALIPAYON NGA PASKWA! SALAMAT GID SA INYONG SUPORTA! RUGYA ANG REGALO KANINYO NI PANGGA GEN KAG KANG BALAY SUGIDANUN:

I-KLIK ANG FILE PARA MA-DOWNLOAD ANG PDF:
ASENJOgenevieve_IndiNatunKinahanglanKangDuroNgatTinaga_Zine

Binalaybay ni Pangga Gen | Ilustrasyon ni Isabel Tan

PAMATI-I ANG PAGBASA SA LUBAD SA FILIPINO [Pwedeng mapakinggan ang pagbasa ng salin sa Filipino):

Nahimo dyang una nga zine bilang pakigbuylog sa ZineZone3: Iloilo ZineFest kang Agosto.

The post Indi Natun Kinahanglan Kang Duro nga Tinaga sa Atun Tunga ni Genevieve L. Asenjo (Zine 2017) Libre Ma-Download appeared first on Balay Sugidanun.

I came home to Antique last Holy Week and grateful to have enjoyed again these childhood favorites: ibos (sticky rice), bukayo (grated young coconut cooked in muscovado sugar) and “inday-inday” or “bayi-bayi”(sticky rice topped with young coconut and heirloom seeds).

Panaw
Diretso
Indi pagbalikid
Atubanga kun ano ang ginpasublang kanimu
Indi ako pagpaminsara
Indi ako paghuwada
Lain ako kanimo
Ang kabuhi ta bukun palapaw-lapaw
Kundi kun ano ang mahimo mo tubtob sa imong ikasarang
Ang kabuhi bukun patas ka burador nga patayog-tayog
Lain sa bagsang nga patining-tining
Rayu sa damang nga paisug-isug
Ang kabuhi ta amo nga sadya kita
Kay husto dun kanatun ang makita kang mata
Wara run gasagap kang sobra
Wara ginakumparar ang kabuhi sa iba
Lain ako kanimo
Lain ang imong ginalapakan sa ginatindugan ko
Indi ako paghuwada
Kay gintuga ako nga wara ti kaangay
Himua lang kun ano ang buot mo
Indi pagpatasa sa kun ano ang ginaplano ko
Bukun ikaw ako
Bukun kita pareho
Indi ta ikaw mangin kaanggid bisan san-o
Panaw
Padayon
Turuka ang punta kag liko sa kun diin mo gusto
Kay lat-an ko kun diin ako mapondo
Kag kun ano ang gahulat kanakun
Indi pagsunod
Kay lain ang para kanimo
Lain ako
Lain ikaw
Indi kaw magtinguha para malapawan ako
Paghimakas kay amo ra ang ginpili mo
Kay bisan mag-iwan ikaw ka lagas kanakun
Malapakan mo lang ang akun haron
Bukun ang kun sin-o gid ako.

Nakalimutan kong magbukas ng Facebook at Netflix nang simulan kong basahin ang Kilometer Zero ni Wilfredo Pascual. Sakay ako ng bus pauwi sa Manila mula Baguio saan nabili ko ito sa Mt. Cloud Bookshop. Napatili ako nang makita ko ang kopya, tuwang-tuwa, dahil noong isang buwan, nang tinanong ko ang kaibigang Kristian Cordero na dalhan ako ng kopya sa pagkikita namin, wala na raw, naubos na ang kopya nila na binebenta sa Naga. Gusto ko ang ganitong moment, sa bookstore man o sa iba pang espasyo at aspekto sa buhay: ang makita ang matagal nang pinagnasaan sa hindi inaasahang pagkakataon, o ang makita ang akala mo wala na, kaya ang pagkatiyak na angkinin ito, ngayon din.

Sinimulan ko ang pagbasa sa “Terminus,” pangalawang sanaysay bago ang pangsarang “Kilometer Zero.” Pakiramdam ko, makailang beses akong namatay at muling nabuhay. Hindi lamang sa kuwento kundi sa galing mismo ng pagkukuwento ni Pascual: mahusay na gamit ng lengguwahe, epektibong pagbubukas at pagsasara, ang pagbalanse sa bigat ng laman sa organikong reflective na tono kaya ang hagod at daloy ng pagkukuwento sa pahina, at higit sa lahat, ang maturity at sincerity. Nang matapos ko ang unang sanaysay, ang “Animalia,” at makarating sa “How to Remember Larry,” nasabi ko sa sarili: gusto ko siyang makilala.

Umulan, malakas, nang sa Valenzuela na kami. Pambihira sa buwan ng Abril. Gayunman nakakatuwa dahil natimpla nito ang init ng panahon. Isinara ko ang libro. Umuulan, nasa bus ako, may bintana: kailangan kong namnamin ang ganitong mga pangungusap ni Pascual:

“Talk to me about survival.”
“Tell me what the world means to you.”

Maraming libro ang nasimulan kong buklatin at basahin, pagkatapos, itatabi. Saka na uli kapag natapos ko na ang mga dapat mas unahin. Pero hindi itong libro. Gusto ko ito: ang muling ma-possess ng pagbabasa. Iyong pakiramdam na kailangang matapos ko siya para makapokus ako sa klase kinabukasan, ang huling araw ng klase namin sa DLSU. Kaya matapos maayos ang mga gamit, nakaligo, nakapagluto at nakakain, muli ko itong binasa sa kama.

Dinala ko ito kinabukasan sa opisina at inabala ang mga kaguro sa pagbabalita: “Oy, basahin n’yo, ang galing, ang sarap basahin!”

Naalala ko: may mga kopya pa sa Mt. Cloud.

Enya & Jet Ang mga Burak kang Puno kang Doldol May Yellow nga Siregwelas kag Nanaka Kami Amo Dya Ang Pagbatas kang Init

First: where is Sicogon Island, and, how to go? Sicogon Island belongs to the town of Carles in the northern tip of Iloilo. It is an inhabited island of sitios and barangays with a beach called Buaya and a mountain named Opao. There are myths and legends here, stories locals tell themselves to mark and remember their place. Our guides told us so, brothers who are among the remaining residents after the Ayala group of companies brought the island. Maybe not yet the whole island as of now. But there’s a map of the development plan and constructions are ongoing. Perhaps this is one of the reasons why I wanted to go: to see it now, after what happened to Boracay Island, and before it gets more expensive and exclusive.How to go here? For a commuter, they say the best way from Manila is via Roxas City, Capiz. Nearer. We are from southern Antique so my sister and I spent a night in Iloilo City for the first morning van ride to Estancia, the town before Carles. Here’s the thing: we have now nicer terminals but we do not have yet the published and exact time of arrivals and departures of buses and trains, like abroad. Because, until now, and especially with the increasing gasoline price, public transpo like the van will only depart once full. That is its advantage to the Ceres bus, that stops everytime there’s a passenger on the roadside, thus the trip takes longer. So, we operated on “acquired hunch”: we went to the van terminal in Ungka, Jaro at 4:30 a.m. We were able to leave at 5:15 a.m. Not bad. It rained midway. I calmed myself by trusting that the driver knows his road. 14 towns in 2 hours, and we were there at the Estancia Terminal! Important Note: It is still an underdeveloped terminal. In short, mainly an open space for vehicles to park for loading & unloading goods & passengers. We hired a tricycle for P100.00 to the port. There are two: the Estancia Feeders Port and the Estancia PPA (Philippine Ports Authority). The tricycle driver brought us to the Feeders Port. There is a row of carinderia. We ate in one, to my satisfaction: relatively clean, fresh and newly-cooked dishes in good price and quantity, nice & warm staff. Since availability and schedule of boats depend on the number of passengers, and usually leave at noon, we hired a banca via the customer service of Balay Kogon for P3500.00, round trip.It proved to be a good decision for a 45- minute to an hour of boat ride in the rain & waves with the two good men of Sicogon. To date, Balay Kogon is the only commercial accommodation in the island. The name appropriates “balay,” the Visayan word for the “bahay” of the Tagalog, the “house” in English. “Kogon,” from “cogon,” the variety of grass abundant in the island. Ayala owned & operated, it is tasteful, with attention to details. It has satisfied my expectations: from reservation to the in-house services; our Garden Room with its cozy ambience & lighting & soft linens & premium bathroom toiletries, to the quality of food (no MSG) & on-time service in the restaurant. There’s no Wifi. A signal booster is stationed in the main lobby, the dining hall, that is also the roof deck facing Higantes Islands. It was fine with me, in my “far from the madding crowd” mode. Work still caught me though, so, a mechanism for a stronger signal in designated spots would be helpful. We hiked Mt. Opao. From Balay Kogon, it was a P200.00/head habal-habal (motorcycle) ride in a single-lane-cemented-path traversing the barangays to the entry point where I have picked a ripe cashew fruit. Our drivers were also our guides. I have hiked and climbed higher mountains so the ascent was not remarkably hard. My sister and I enjoyed naming with our guides the many different fruit trees, flowers, grasses and insects along the way. We reached the top: what a joy, not only from the activated feel-good hormones but from the beautiful seascape. We were entertained with stories as we pointed to the surrounding islands: the legend of their name based on their distinct shape, and the disappearance after the supertyphoon Haiyan/Yolanda of the buaya (crocodile) shaped rock formation from which the beach derived its name. Also: the stories of anguish brought by the supertyphoon, and the relocation to the neighboring island of those who lost their home and livelihood and chose to sell to the corporate buyer for P150,000.00. More so: the stories of everyday struggles for survival, and to stay in the island – in their own balay; this island as their own balay.Balay Kogon employs the locals and coordinates with them for what they described as “summit-to-sea” activities. We tasted the best tuba, the “sugar water” of the newly-harvested fresh sap of coconut – so it is the organic coconut wine – courtesy of our Mt. Opao guides. We availed the tour of Higantes Islands the next day (subject of another blog)and left after breakfast on the third day. We woke up to a sunrise and the weather turned fair. We sailed smooth back to Estancia port. We ate lunch at the same carinderia and headed to Balasan Terminal, bigger and more developed, for a Ceres bus ride to the town of Carles. We felt we needed to experience more of the north, certain the “next time” will take a while and entirely different.

There are available versions online of the legend of Islas de Higantes that you can read. For the version of our tour guides, this is the one-sentence summary: There was once a giant who stole cabugao fruits from Negros and when chased and caught he dropped them and these became this group of islands now called Islas de Higantes. It is also known as Higantes Islands, or simply Higantes, in the town of Carles in the northernmost part of Iloilo. My sister and I first visited this early May. It was an hour of banca ride from Sicogon Island, from Balay Kogon where we stayed. It was a day-tour of four islands: the most Instagrammed Cabugao Gamay Island, Bantique Island for its sandbar, Antonia Island for snorkeling and swimming and lunch, and the Tangke Salwater Lagoon. Cabugao Gamay Island: “Cabugao” is a variety of native pomelo, though I have not seen it there either as a tree or as a fruit sold in stalls. “Gamay” means “small” in both Kinaray-a and Hiligaynon, two major Visayan languages in Panay region. Obviously, there’s Cabugao Daku, or the bigger island nearby. It was not included in our itinerary. This means Cabugao Gamay is more special: look at this view. We were also welcomed by baskets of Wasay-Wasay, a variety of shell shaped like an axe, thus its local name. This was my first encounter with Wasay-Wasay, and I loved it! Nanam, tasty and meaty.We had a basket for P200.00. We finished it, to full satisfaction and amazement, without getting sick! Antonia Island fascinated me: How did it become Antonia? No one was able to tell me. It has a wide powdery-white beach and big rock formations. We had fair weather: look at the sea reflecting the sky, look at the coconut trees!This is the designated snorkeling and swimming area.There are sari-sari stores and carinderias here for lunch. You can also bring your baon or picnic spread with family and friends. As for us, we had another basket of Wasay-Wasay, and scallops equally abundant here. And grilled squid and fish shared by our two newfound friends. “Tangke” means “tank.” I will remember the Tangke Saltwater Lagoon for my fear to swim in it, in contrast to my sister’s boldness and courage. I was enchanted that it is a lagoon, that it has towering heights of rocks with depths that I cannot measure from its greenish and bluish waters. Its beauty terrified me. My swimming pool lessons did not prepare me for it. I saved myself from cowardice by climbing a side of rocks encasing it.This encounter strengthened my resolve to get to know more about water: befriend it, have a constant relationship with it through swimming, to conquer my fear and to be able to enjoy more of our seas, rivers, lakes and lagoons.

Iloilo City is my transit point between Manila, where I live and work for 18 years now, and Antique, my province. I go home regularly and I am always happy to stop for a while in the city. There are college batchmates and writer friends to meet-up for lunch and dinner over talaba and tinola. There are premiere hotels to budget rooms and heritage houses turned bed-and-breakfast. There are malls and malls with supermarkets stocking local organic produce. There are zones of green and open spaces friendly for biking with rows of franchised and home-grown restaurants and coffee shops. This summer, I chose to stay downtown, in the old district, the Calle Real, which is primarily the J.M. Basa and Iznart Streets. My sister and I found Gallery i. It is relatively new, one of the mushrooming galleries in the city. It is at the 2nd Floor of the old Eusebio Villanueva Building, across D’Top’s Bookstore. We caught them preparing for an art-and-bike event that week but we were allowed to come in. On display are the Hilway products crafted by women prisoners and curated by Rosalie Zerrudo of the University of San Agustin. D’ Top’s is known for its affordable textbooks. In absence of a decent bookstore in the city, that is, a bookstore that carries reputable titles and known writers both foreign and local, D’Top’s remains to be the bookstore to go, aside from BookSale in Robinsons. I found titles from UP Press.Nearby, in the same row of building, is KongKee, one of the oldest Chinese restaurants. We ordered lomi and siopao. We strongly recommend this place: good taste, good price, good service. There are many more gems to be revisited and discovered in the old district, such as of architecture & history, food & culture. These three spots filled me with both memories and visions: I left reenergized.

Timplado

Kanami kun ensakto lang ang panahon,

Kagina sang aga nga nag-init

nga nagpamala sang mga linabhan

kag kagina sang hapon nga naggal-um

kag nagbunok ang ulan, naghugas sang

mga dahon kag sekreto sang kakahuyan.

Mas manami kay ang ulan inanay,

nabaton gid sang duta ang iya handum.

Kag ang mag-iloy nga nagtabok

may tion sa pagdalagan sa pagpasilong,

si Nonoy na-agbayan man gid si Inday

sa idalum sang payong. Ang mag-amigahay

nga subong lang nagbugnuhanay,

nagsulay sang makadali, naghaksanay,

san-uhay naman makitaay.

Mas manami nga ang init pakadto sa pinakainit,

para maskin paano masaburan sang panit

ang balhas, ukon mapadugos sang balhas ang panit,

para makaginhawa man ang dughan,

pagkatapos sang sungguranay nga binulan.

Sa sini sigurado nga may magatubo nga liso,

may maga-arado, may pagasag-ahun

nga mga sapa-sapa, may pagabuhangan

nga mga punong. Ang mga nagadali

makadumdum nga magtangla sa mga panganod

kag malinong nga patihan

nga indi ang tawo ang nagapatiyog

sining kalibutan.

Movie Poster mula sa Facebook.

Tagumpay ng triangular na desinyo ng pagkukuwento ang ‘Birdshot’ ni Mikhail Red. Pero hindi ito ang triangle ng tradisyonal na narrative structure na beginning-middle-end. Triangle ito saan pantay na umuusad ang kuwento sa pagsagot ng misteryo ng mga nawawalang pasahero ng isang natagpuang abandonadong bus patungong Maynila sa parallel na kuwento ng mag-amang Diego (Manuel Aquino) at Maya (Mary Joy Apostol) at ng mag-partner na pulis na sina Mendoza (John Arcilla) at Domingo (Arnold Reyes). Pinagtagpo sila ng Haribon, ang agila na nabaril ni Maya at siyang iniimbestigahan ng dalawang pulis.

Mahuhuli ba si Maya at mapaparusahan? Ito ang misteryo sa personal at domestikong level na nagpapausad ng kuwento; nag-subsume ng misteryo ng bus na nagdadala sa atin sa koruspyon sa ahensya ng kapulisan dahil ang misteryo ng bus ay kaso ng Hacienda del Carmen vs. mga magsasaka na isang usaping pambansa at unibersal na tema.

Dadalhin tayo ng triangular na desinyo ng pagkukuwento sa apex nito. Pasabog ng manunulat-direktor kapwa sa intellectual at affective na level dahil epektibo niyang nagamit ang visual language ng pelikula sa pag-evoke ng mythical symbol at power ng agila bilang giya sa [magiging] moralidad at etika ng kanyang tauhan sa ‘moment of truth’ ng/sa misteryo ng bus. Kung ano ito, panoorin n’yo:)

The End. Hindi na kailangan ng falling action. Inverted triangle. Wow. Para ka nga namang nabaril. Bull’s-eye.

Sulat-kamay: biswalisasyon ko ng narrative structure ng pelikula.

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO / Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
(Credit sa Portrait kang Manunulat: FUSIN).

SAMTANG ginasëlëng ko ang mga sarakyan nga nagaaragi sa Taft Avenue kag ang mga tren nga nagapundo sa Vito Cruz Station sa ibabaw, ang Maybato ang ginapanëmdëm ko. Bëkën ang Maybato kadya kundi ang Maybato kato kang bata pa ako.

Nagapamahaw ako sa McDonalds sa ingëd kang La Salle. Tëngëd hay Domingo kag pasado pa lamang alas-otso sa aga, isut gawa ang tawo. Kon weekdays kag bisan asta Sabado, alas-siyete pa lamang sa aga nagagirinëtëk kag nagagirinual rën ang mga tawo. Wara ako manamian sa mga karan-an nga duro tawo kag gahëd. Sangka sumpa dya kon rëgya ikaw sa Manila. Amo ria nga talagsa lang takën nagaagto sa mga mall. Mas gusto ko magpakuribëng sa akën condo rëgya sa Taft ukon sa kuwarto ko sa balay rugto sa Pasig.

Pero kaina, daw ginatamad ako magraha kang pamahaw. Wara abi ako nag-uli kadya sa Pasig hay ginbëël rën ni Sunshine ang mga ralabhan ko kagabii. May rali abi kar-on sa hapon sa EDSA Shrine kag basi matrapik ako. Aragyan dya pauli sa amën sa Rosario. Tëngëd kinahanglan ko magbakal kang mga bulong ko nga pang-maintenance sa Mercury Drug sa kilid kang St. Benilde, napanëmdëm ko nga magtabok rën lang pa-McDo pagkatapos para rugto mamahaw. Tutal Domingo man kag siguro isut ang mga tawo. Nahidlaw rën man ako sa longganisa kang McDo.

Rakë gid man mga bakante nga lamesa pagsëlëd ko. Sangka tawo lang ang nauna kanakën sa counter. Ang lamesa nga nagaatubang sa Taft ang ginpili ko. Kag amo to, nadëmdëman ko ang Maybato kang kabataan ko.

Namit ang longganisa kang McDo. Bëkën lang garing healthy kon adlaw-adlawon. Namit ang garlic rice. Mayad hay napënggan ko ang akën kaugalingën nga mag-order kang sangka extra. Trying hard ang Katáw nga magniwang. Nadëmdëman ko ang kalukalo ni Nanay Dang-Dang, asawa kang pakaisa ni Tatay nga si Tatay Pidi nga ang balay sa binit-baybay.

Kasra rugto ako sa balay nanda kag gusto ko magkaën kang kalukalo. May bahaw pa sa kaldero nanda sa dapog pero wara it mantika. Tëngëd hay gusto ko gid kang kalukalo, ginkalukalo ni Nanay Dang-Dang ang bahaw kag ginwiriwiskan lang kang tubig kag asin hay wara it sëlëd ang lapád nanda nga ginabëtangan kang mantika.

Nalipat rën ako kon ano ang dapli. Siguro binuog nga hawol-hawol ukon pinamarhan nga tamban. Ukon basi pinaksiw man nga sigisigi nga kontra ko gid kon amo dya ang dapli sa balay. Pero kon sa balay ako nanday Nanay Dang-Dang kag Tatay Pidi, daw namit man dya gali idapli.

Samtang ginasëlëng ko ang Taft Avenue kadya nga Domingo ti aga, klaro ang laragway kang dapog nanday Nanay Dang-Dang sa akën paminsárën. Makita ko pa ang kuron sa kilid nga buta kang asin, pati ang natumpok nga abo sa kilid. Daw masimhutan ko pa ang bag-ong bis-ak nga paklang nga garatong nga nahantal sa itaas kang dapog. Mabatian ko ang hëyëp kang hangin halin sa dagat sa mga dahon kang tag-asan nga niyog sa palibot. Kag ang balëd sa baybay, daw nagalinagabëng. Siguro nagaburubagyo kang hapon nga to kang ginparaha ko si Nanay Dang-Dang kang kalukalo bisan wara it mantika.

Matapos ako magpamahaw, napensaran ko nga sëlngën kon rëgyan rën ang tawo nga nagabaligya kang bayabas sa binit kang kudal kang Rizal Stadium. Mëgë lang dya nga paranawon halin sa McDo. Rugto gid man tana. Buta ang anang kariton kang daragkël nga mga bayabas nga ang kalagtëm daw nagakanang-kanang.

Ang tag-P60 ang ginpili ko. Bag-o kuno abot dya. Mas bahël dya kaysa akën inëmël. Darwa ang ginbakal ko. Ginpamangkot ko ang laki kon diin pa naghalin ang mga bayabas na. Sa Cagayan de Oro kuno. Rayë ba. Mas rayë pa kaysa Antique.

Nagbëg-at ang itëm ko nga tote bag. Hinay-hinay lang ako sa pagpanaw pabalik sa condo. Naagyan ko liwan ang McDo. Bag-o ang entrance kang La Salle sa South Gate. Siyempre sarado.

Nagakanang-kanang kadya nga aga ang kaputi kang maambëëng nga La Salle Hall. Ang dumaan nga building kang La Salle ng nalista sa sangka libro kang sanglibo nga mga pinakamaambëng nga building sa bilog nga kalibutan. Kon Lunes kag Miyerkoles, nagaklase ko rëgyan.

Kon sa Maybato lang ako kadya, nagapanaw-panaw siguro ako sa bibian kang baybay. Kang gamay pa ako, mga amo dya oras nagatakas si Tatay Pidi imaw ang iban pa nga mga mangingisda sa Maybato. Man-an mo kon duro sanda dawi hay namit gid ang ngirit ni Tatay Pidi bisan rayë pa. Makauli ako nga may bitbit nga tinuhog kang mapulapula nga bukáw-bukáw.

Kadya garing, nagagirinëtëk rën ang mga balay sa kaniyugan kang Maybato. Pira rën ka tuig nga nagtaliwan sanday Nanay Dang-Dang kag Tatay Pidi. Darwa rën ka tuig ang nagligad kang urihi ako makarigos sa baybay rugto. Daw lang-ëg rën ang tubig kag nagalatab sa panit kang dagat ang gasolina kag lana halin sa mga daragkel nga pumpboat nga pangisda. Nangatël ako kag nagtakas dayon.

Masëbë man daad. Pero nalipay man ako gihapon nga sa mga Domingo ti aga pareho kadya rëgya sa Taft Avenue, mahimu ko man gihapon balikan sa akën kasingkasing ang Maybato kang akën matam-is nga kahapon.

[Nobyembre 5, 2017
Tore kang Katáw]

Kasalukuyang Libro sa Sofa.

May Tiktik sa Bubong, May Sigbin sa Silong: Antolohiya
Allan Derain, Patnugot.
Disenyo ng Pabalat: Julz E. Riddle.
Lungsod Quezon: Ateneo de Manila University, 2017.
308 pahina. P425.00.

Hindi ito rebyu. Higit na isang pag-e-endorso. Dahil kaligayahan at karangalan ang maging kontribyutor dito, kasama sina: Alvin Yapan, Julian Hangin Guieb, Edgar Calabia Samar, Rogelio Braga, Marco V. Lopez, Chuckberry J. Pascual, Allan Popa, Frank Cimatu, Eli Rueda Guieb III, Christoffer Mitch C. Cerda, Larisse Mondok, Gigi Constantino (may guhit ni Ara Villena), Julz Riddle, Mark Angeles, Rowena Festin, Mayette Bayuga, si Allan Derain mismo, at ang akda ng mga yumaong sina Carlos Arejola, Nick Joaquin, at Severino Reyes (Lola Basyang).

Maliban, at higit pa sa kahanay na mga kontribyutor, isang modelo ang antolohiya sa kung paano – dapat, sa aking paniniwala – gumawa ng isang antolohiya: historikal. Kaya rin, napapanahon. At napapakita nito ang pagiging timeless at unibersal. Ito ang isa sa mga nagawa ni Derain. Bulas nga sa blurb ni Gilda Cordero Fernando: “Fantastic research!”

Hindi lamang kontemporaryong aswang si Derain, isa siyang monghe sa kanyang iskolarsyip, panulat, at guhit, sa panahon na talamak ang pagsasa-antolohiya sa tinataguriang “hot” at/dahil “profitable” na mga tema tulad ng extra-judicial killing, Marcos, Duterte, at, oo, ang mga aswang, bampira,duwende, tikbalang, tiyanak dahil, hello, Vampire Diaries, Stranger Things…

Sinikap kong lagumin ang antolohiya. Ngunit higit na malinaw at epektibo ang sipi na ito:

“Crime reportage ni Nick Joaquin sa magkakapatid na minasaker ng sariling mga magulang dahil sa paniniwalang aswang ang mga ito. Mga bahagi ng memoir ng CIA agent na nagsasalaysay sa kung paanong ginamit ang aswang sa isang operasyon laban sa mga Huk. Kuwentong aswang ni Lola Basyang pero magdalawang isip muna bago ikuwento sa mga bata. Mga siyentistang nakadiskubre sa kung ano talaga ang nasa loob ng mga manananggal na magdudulot ng kanilang pagiging mga manananggal: aswang na may masahistang jowa; aswang na dating miyembro ng CAFGU; fashionistang aswang; pakpak na aswang, at iba pang mga kaaswangan sa indibidwal at kolektibong imahinasyon, Nais suungin ng antolohiya ang sanga-sangang paghihiwalay sa aswang, sa kanyang paglipad at pagtawid sa iba’t ibang mga panahon at espasyo, sa kanyang pagparoo’t parito sa kung saan-saang sulok at tagpo ng kasaysayan.”

Isang kuwento ang kontribusyon ko na may pamagat “Ang Felicidad Project.” Si Felicidad ang pangalan ng aswang sa/ng aking kabataan sa bayan ng Dao (ngayon Tobias Fornier) sa probinsya ng Antique. Sa loob ng mahabang panahon, nabansagan ang aming probinsya bilang lugar ng mga aswang, katulad ng probinsya ng Capiz (na sumubok mag-launch ng “Aswang Festival” ngunit hindi nakalipad dahil tinira ng simbahan sa una pa lang nitong “kakak”; may basa rin dito si Derain sa Introduksiyon) at ng Dueñas, Iloilo, dahil sa notorious na si Tinyente Gimo (dahil oral na kasaysayan, lumalabas din siya bilang si Kapitan Gimo sa ilang versyon). Ginawa siyang panakot sa amin ng matatanda noong dekada otsenta. Sa antolohiya, malalaman ninyo na higit pa sa mga bata ang tinakot ng kuwento tungkol kay Kapitan/Tinyente Gimo.

Naniniwala ba ako na may aswang nga? Isang sagot ang “Ang Felicidad Project” sa sarili kong paghahanap ng saysay at kahulugan sa naging stigma ng bansag na “aswang” para sa aming mga taga-Antique. Halimbawa, sa alingawngaw ng mga komento katulad nito: “Taga-Antique ka? Di ba maraming aswang doon?” Sa iba’t ibang kuwento ng mga kababayang kasambahay sa siyudad na pinagdudahang “aswang” nga dahil galing Antique, o hindi natanggap sa trabaho dahil “baka aswang” dahil taga-Antique. Isa ring komentaryo ang kuwento sa appropriation ng mga mitikal na karakter tulad ng aswang, hal. sa industriya ng gaming. O marahil, sa mga posibilidad ng paglagpas at pagwasak.

Narito ang basa ni Derain sa “Ang Felicidad Project”:

“Malikhaing paglalaro o paglalaro sa pagkamalikhain, o mas tiyak sabihing isang game app ang naging tugon ng magsing-irog. Ang sabay nilang pag-aabang sa hatching ng Screaming Uwak. Na kalaunan sa gitna ng ating pagbabasa ay maaari ding maging isang aswang dahil kinakain nito ang realidad sa buong naratibo. Sa dulo, mapapaisip tayo kung alin na rito ang tunay at simulated. Nasaan na rito ang totoo? Ang ‘pangga’ ban a tinutukoy na naging kaeskwela sa lit class, totoo pa rin ba ito? At si Felicidad? Okasyon lang ba siya ng tauhan para maging lunsaran ng desinyo para sa isang laro? Paano nagiging aswang ang aswang sa isang hyperrealist na pagsasamundo kung saan maging ang aswang ay nilalamon ng sariling espasyo?” (5)

Kung gusto mong matakot at mamangha, para sa iyo ang antolohiya na ito. Higit sa lahat, kung gusto mo ng inspirasyon. Wala akong duda na mauunawaan mo ako sakaling mapasa-kamay mo na ito.

Maligayang pagbasa!

“Mga Suki” | Pen and Ink ni Allan Derain |2017

“Sunflower kang Bucari”

Tanan kita nagahandum nga makita ang tawo nga gintuga kang Ginoo para kanatun. Kalabanan nga dya destiny ukon tadhana. Amo man dya ang handum ni Juana. May mga adlaw nga nagalupad ang paminsarun ni Juana ka panumdum kon san-o na ayhan makilala ang ana nga one true love. Kanami kang yuhum-yuhum ni Juana kung ana mapinsaran ang pagkaptanay kang anda alima, ang pagduktanay nanda kang andang mga pungyahun, ang andang paglantaw sa mata kang sara kag sara.

“Juan! Sunog dun ang pinirito mo! Sin-o bay karia ang mabakal kang sunog? Maan lang ah, aga kaw pa nagatanga-tanga dyan. Abi unaha anay ang mga gina ubra mo imbis nga kung anu-ano ang ga sulud sa paminsarum mo.”

“Nay, Juana, Jua-na.”

Indi dun bag-o kay Juana nga aga pa makaraan ni nanay na kay aga pa pirme natulala samtang nagaraha kang dapli nga inugbaligya nanda sa karinderya sa tubang kang balay da. Mayad man kay sa tubang kang eskwelahan ang anda nga karinderya, pirme raku ang nagabakal kapin pa kung tag-irigma. Luwas sa namit nga raha ni Juana nga sara sa mga rason nga nagabalik-balik gid ang mga kustomer kag suki, pirme ginalingaw ni Juana ang mga nagabarakal amu ria nga tama gid ka gahud ang andang puwesto kay nagalabaw gid ang kadlaw kang mga tawo.

Mga alas singko palang sa kaagahun naga-agtu si Juana sa tindahan kag mamakal kang mga rekado nga ana kinahanglanun sa mga irahaun nga mga putahe sa karinderya. Ginahungud man nana nga mag-agi pirme sa tubang kang balay kanday John Paul kay sa amo man dya nga oras naga-rigos si John Paul sa bumba sa tubang kang andang balay. Aga pa makita ni Juana ang gina-handum na nga lawas ni John Paul, puwera dun lang kung Sabado kag Dominggo. Si nanay pirme ni Juana ang nagapanindahan kung Sabado kag Dominggo kay ginatamad si Juana mag bugtaw nga tama ka aga kag wara lang man ti madangtan. Pero kung nalian gani nga madakpan ni John Paul nga ginatiid-tiid tana ni Juana samtang garigos, dayon na man sagi ka tubang sa ginatindugan ni Juana kag magpawala nga daw wara lang tana kamaan nga rugyan si Juana nagasagi ka panago. May sangka beses nga nag santuanay ang andang mga mata. Lawid ang andang mulalungay kag daw ginahigup kang karilibog nga lantaw ni John Paul ang malumanay nga tagipusuon ni Juana. Amo man ang sunod kang mata ni Juana samtang ginahimas-himas ni John Paul ang anang liug, panaug sa anang dughan, panaug sa maskulado nga busong hasta sa anang—

“Araguy!”

“Hoy! Ano oras dun dya? Abi pag panaw dun to sa tindahan. Durupi!”

Sa pagka-dimalas ni Juana. Imbis nga ang ginaasam-asam na nga laswa ang makita aga pa, ang tsinelas tana ni nanay na ang nagsugalaw kana. Pagkabalik ni Juana halin sa tinda, bira-bira dayon ka panghimus kang rarahaun kay tama gid ka saku. Wara lang kamaan ang nanay na nga amu ra pirme tulala ang anang bata samtang nagaraha hay si John Paul lang ang pirme sa sulud kang paminsarun na. Pirme na ginahulat nga mag-abot si John Paul kay suki man tana sa karinderya. Kada mag-abot gani si John Paul gina agaw na gid kay nanay na ang luwag kay gusto na nga tana gid ang ma galo para kay John Paul. Dayun man ang yuhum ni John Paul kay Juana nga amu man ang nagapapula kang pungyahun ni Juana.

Abril dun kag amo man ang pagtapos kang klase kang mga estudyante. Aga pa sa gihapon nagabugtaw si Juana para manindahan pero ginaagwanta na lamang bisan hindi na makita si John Paul nga nagarigos sa tubang kang anda nga balay. Medyo luya dun man tana mag atupag sa mga nagabakal sa karinderya kay husto sa mga traysikol drayber lamang ang naga-igma kananda kay wara dun ti klase.

Uso sa mga agi ang pag-ilis kang ngaran kapin pa kon gabi-i. Makabati kita kang “Kristof sa aga, Kristine sa gabi-i”, ukon “Carl sa aga, Carla sa gabi-i”. Pareho man ka dya ang sitwasyon ni Juana. Naga-iba ang persona ni Juana kag naga-iba man ang panurukan kang tawo kana. Kang nag umpisa ang bakasyon, medyo naghina ang benta kang karinderya nanday Juana amo ria nga nagpangita si Juana kang iba nga pamaagi nga makabulig ka pangita kang kuwarta para sa pang adlaw-adlaw nanda nga garastuson. Sara sa mga ginasudlan ni Juana ay ang Miss Gay Pageant sa anda nga barangay, kon kis-a bisan sa pihak nga mga kabarangayan gina-agtunan gid ni Juana para lang makapangita kang kuwarta kag makabulig kay nanay na.

Nag-intra si Juana sa Miss Gay sa anda nga barangay nga may pagsarig nga anang madag-an ang una nga padya. Nagbaka-baka si Juana kag gintugro na ang tanan nana nga ikasarang garing ikatlo nga padya lang ang ana nga nadag-an. Pero pagnaog na sa entablado wara ti bahid kang kapirdehan and hitsura ni Juana kay nagbulus ang hindi matago nga yuhum kang ana nakita si John Paul nga nagsugalaw kana sa anang pagpanaog.

“Guwapa-guwapa kaw ba, Juana.”

Nagtatak ang amo dya nga mga tinaga sa paminsarun na Juana. Dayon ginkaptan ni John Paul ang mga alima ni Juana. Hindi makapati si Juana nga nagatabo ang mga eksena nga ginadamgo lang nana kang san-o. Sa tubang na dun ang ginahandum na nga laki, ang laki nga sulud kang anang mga pantasya sa kagab-ihun, ang laki nga wara pag paturog kana ka paminsar, kadya sa atubangan na run. Hindi makapati si Juana sa mga nagakratabo kay bukut lang ti amo to nga gab-i natabo kundi pirme dun rugyan si John Paul nga nag suporta kay Juana kada mag-intra tana sa mga Miss Gay pageants sa iba nga kabarangayan. Hindi man mauli ni Juana ang una ng padya, kampyon man tana sa gihapon sa mga nadag-an na nga korona kada mag butwa ang bulan sa langit.

Sa sigi-sige nga imaway ni Juana kag John Paul, nag-abot man sa punto nga nangluyag si John Paul kay Juana. Siyempre, kay buhay dun dya nga handum ni Juana, wara na dun gin pabuhay kag dayon na nga ginsabat si John Paul. Kada gabi-i sanda nagalagaw-lagaw sa taramnanan nga nagakaptanay ang mga alima. May tion nga bilog ang bulan sa kalangitan kag naghuyup ang maramig nga hangin, dungan kang paghapay kang mga paray ang pagdunglay kang andang kalawasan. Kanami kang pagkupu-kupu kang darwa samtang nagalantaw sa malapad nga kalangitan nga buta kang gaigpat-igpat nga mga diamante. Si Juana nagabatang sa dughan ni John Paul kag ang alima ni John Paul nagahikap sa pungyahun ni Juana. Hindi masukol ang kalipayan nga nabatyagan ni Juana sa mga kagab-ihun ngato.

Pag-abot kang darwa ka bulan, amat-amat dun nga nabatyagan ni Juana ang pag-iba kang ugali ni John Paul. Nag-umpisa dun tana ka panigarilyo kag kis-a lamang tana nagareply sa mga text ni Juana. Pirme lamang pangayo nga pangayo kang kuwarta kay Juana nga pangsustento kang ana nga bisyo. Pirit lang nga gin agwanta ni Juana asta sa nagbalik ang daan nga ugali ni John Paul. Ginasuyo run nana si Juana, pirme run liwan sanda nagapanaw-panaw sa taramnanan, mayad dun ang relasyon nanda darwa, wara dun man pag sagi ka pangayo si John Paul.

Pagkatapos kang sangka bulan, talagsa dun lang ang pagkiritaay nanda pero gin-intindi lang ni Juana kay may klase dun si John Paul sa amo dya nga mga tiyempo. Kon suwertehun, nagakitaay sanda hasta sa tatlo ka beses kada semana, pero kalabanan sangka beses lang sa sangka semana.

Sangka adlaw aga pa nanindahan si Juana kag nag-agi ruman tana sa tubang kang balay day John Paul. Siyempre nakita na ang anang pinalangga nga nagarigos kag nami ang yuhum-yuhum kang darwa pagkitaay nanda, kinilig ruman si Juana pero nagamadali sa pagpanaw kay nali malibagan ruman ni nanay na. Pagpauli na halin sa tindahan, nakita na si John Paul nga nakaangkas sa motor pero antis pa tana makaparapit nagpanaw dun ang motor imaw si John Paul. Pagkagabi-i gin text ni Juana si John Paul kon sin-o ang imaw na kaina kang aga. Nag reply si John Paul nga klasmeyt na sa eskwelahan kag gin-abat lang tana. Pagkabasa ay dayon man nakaginhawa kamayad si Juana. Umpisa sadto wara dun nagsagi ka duda si Juana kay John Paul, hasta sa sangka adlaw samtang nagapanaw si Juana paagto sa tindahan, nakita na ang pareho nga motor nga nakita na kang una nga nag-abat kay John Paul. Naka-garahe sa tubang kang balay nanday John Paul ang motor pero nagtingala gid si Juana kang wara na nakita si John Paul nga nagarigos sa sagwa kang andang balay. Nagpadayon lang si Juana sa pagpanaw paagto sa tindahan kag gindura na lang sa paminsarun ang anang nakita. Pag-abot kang gabi-i kang pareho nga adlaw, maagto daad si Juana sa balay nanday John Paul pero nakita na ruman ang motor nga gina-angkasan pirme ni John Paul. Kang tana nagaparapit, may nag guwa nga darwa ka tawo, sara labug ang buhok kag may bahul nga dughan, ang sara si John Paul kay nakilala ni Juana ang limug. Dulum sa tubang kang balay nanday John Paul amu ria nga wara na nakilala kung sin-o ang imaw kang ana pinalangga. Nagsakay sa motor ang darwa kag nag butyog paagto sa kadudulman kag nag amat-amat dura, dungan sa pagdura kang pagsarig ni Juana kay John Paul. Pagkasunod nga adlaw, aga pa nanindahan si Juana kag ana pagid nakit-an ang motor sa sagwa kang balay nanday John Paul pero wara pagid si John Paul nagarigos sa sagwa. Nagdali-dali si Juana ka pamakal kang ana nga mga rekado kag nagbalik dayon kay tuyo na nga maabutan ang darwa antis mag-agto sa eskwelahan. Sakto-sakto gid kay pag-abot ni Juana sa tubang kang balay nanday John Paul manug guwa palang ang darwa. Naga isturyahanay ang darwa kag nahangyus tana sa ana nabatian. Ang abi nana nga babayi, agi gali, kag pareho pa sanda nga naghalin sa sulud kang balay nanday John Paul. Nangramig ang mga alima ni Juana kag naglimnan ang anang pamatyag. Ginpalumbos na lang ang darwa kag nagdali-dali himus sa andang karinderya nga daw wara lang tana ti nakit-an nga malain. Nagalumaw-lumaw ang mga mata ni Juana samtang gina-gwanta na lang ang sakit nga anang nabatyagan sa kadadalman kang anang tagipusuon.

Pagkagabi-i nagdesisyon si Juana nga prangkahun si John Paul sa anang malain nga ginbuhat. Ginsanto na gid sa pag-abot kang darwa ang anang pag-agto sa balay nanday John Paul. Pagkakita ni John Paul kana daw sa wara lang, ginlantaw na lang si Juana nga nagatindug samtang nagakudug sa kaugut. Nami pa ang yuhum-yuhum na samtang ginaagbay-agbayan na ang agi sa anang tupad nga mas nagpabukal pa kang dugo ni Juana.

“John Paul! Gin-into mo lang ako! Abi ko ako ang palangga mo, abi ko ako lang? Pero ginpaiputan mo lang ako sa ulo. Abi ko kung saku kaw sa eskwelahan ninyo amu ria nga wara kaw dun pagpakita kanakun, pero bukut gali! Wara kaw dun pagpakita kanakun kay saku kaw dun jan sa agi ngaria! Ginpasimba mo ako nga wara it bagting! Gintugro ko ang tanan nga ginpangayo mo pero kulang sa gihapon! Gintugro ko ang tagipusuon ko pero ginsipalan mo lang! Gin-gamit mo lang ako, kag ako man nga daw sa anga, nagpagamit man. Nagsala gid ako nga ginbalewala ko ang mga duda ko kanimo. Damul kaw it pungyahun para palibut-libuton mo ako sa alima mo! Tuod ang pagpalangga ko kanimo pero sipal lang dya gali para kanimo. Amo dya ang tandaan mo, tanan nga inagyan ta ikuris ko sa tubig kay amo ra ang nagakaangay sa mga parehas kanimo nga lapad mata!”

Nagdalagan pauli si Juana nga nagahiribiun pero nagkirinadlaw lang ang darwa nga daw sa wara lang ti natabo. Rugto nabugtwan si Juana nga sara lang tana sa mga koleksyon ni John Paul. Wara tana ginseryoso pareho kang pagtrato kang mga laki sa halos tanan nga mga agi. Ginkuwaratahan, ginhuthutan, gin-into, ginsipalan. Kadya lat-an dun ni Juana nga bisan ano pa ang himuon na, hindi gid tana pagpalanggaun ni John Paul. Nagpabulag-bulagan, nag-usik kang tiyempo kag kuwarta. Kadya lat-an na dun nga una lang nami ang mga laki, nami sanda kung may kinahanglan, nami sanda kung may pabor, kag nami sanda kung may plano sanda nga intuon ikaw.

Sobra tatlo ka adlaw nga nagahirbiun mag gabi-i si Juana. Sakit-sakit batunon nga nagpakita tana kang matuod nga paghigugma, pero sa sala nga tawo pa nag-agto. Pero sa pagturo kang luha ni Juana, amo man ang pag-ilig kang sakit kang buut kag tagipusuon nga ginkim-kim ni Juana. Pag-abot kang sunod nga adlaw aga pa nanidahan si Juana kag wara gid nagbalikid bisan rugyan nga nagarigos si John Paul. Pagkabalik sa karinderya ay nagdali-dali tana ka himus kang mga rarahaun sa kadya nga adlaw. Pag-abot kang tag-irigma dali-dali na nga gin-agaw ang luwag sa anang nanay, indi kay rugyan dun si John Paul, kundi tungud sa anang luyag nga pasadyahun ang mga nagaigma sa andang karinderya.

Naga-amat-amat ka balik si John Paul kay Juana pero wara dun sa paminsarun ni Juana ang balikdun pa ang natapos dun. Dara-dara dun kadya ni Juana ang pilas sa anang tagipusuon nga tanda kang anang inagyan, kag tanda para kay Juana nga hindi pag isarig ang anang tagipusuon sa kay bisan sin-o lang nga laki. Si Juana kang una nga tugro lang nga tugro, kadya ay si Juana nga risgada mag-abot sa gugma.

Wara man ginsarado ni Juana ang anang tagipusuon sa paghigugma sanglit tawo man tana nga nagabatyag kung gina-kuhit ang anang baratyagun. Pero, lat-an dun ni Juana ang dapat na nga himuon, lat-an na dun nga hindi gid magpa-into sa mga lalaki.

Mas ginpili ni Juana nga pasadyahun ang mga suki sa andang karinderya. Kon kis-a naga-agi man si John Paul sa anang paminsarun, pero indi man magbuhay kag madura, pero wara gidman kita kamaan kung bag-o dun ang sulud kang dughan nana ukon si John Paul man sa gihapon.

_____________
Si Joseph Cezar Murillo Galedo taga-Belison, Antique kag BA Literature-History major sa UP in the Visayas sa Miag-ao, Iloilo.

MALIPAYON NGA PASKWA! SALAMAT GID SA INYONG SUPORTA! RUGYA ANG REGALO KANINYO NI PANGGA GEN KAG KANG BALAY SUGIDANUN:

I-KLIK ANG FILE PARA MA-DOWNLOAD ANG PDF:
ASENJOgenevieve_IndiNatunKinahanglanKangDuroNgatTinaga_Zine

Binalaybay ni Pangga Gen | Ilustrasyon ni Isabel Tan

PAMATI-I ANG PAGBASA SA LUBAD SA FILIPINO [Pwedeng mapakinggan ang pagbasa ng salin sa Filipino):

Nahimo dyang una nga zine bilang pakigbuylog sa ZineZone3: Iloilo ZineFest kang Agosto.

Ulan kuha mula sa loob ng bus patungong Banaue (iPhone kuha ni Pangga Gen).

“Nay naman kasi, kaaga-aga ratatat ng ratatat ‘yang bibig mo. Araw-araw na lang ba?”, naiinis niyang sabi.

“Aba, kung maaga ka sanang bumabangon at tulungan ako dito sa bahay bago ka pumasok sa eskuwela eh wala kang maririnig sa akin,” bulyaw sa kanya ng ina.

Hindi na siya sumagot. Alam naman niyang mali kahit ano pa ang sabihin niya. Hindi na ito bago sa kanyang pandinig dahil sa araw-araw na ginawa ng Diyos ay litanya na ng ina ang nakagisnan niya. Nagmadali siyang maligo at magbihis at dumiretso na sa kusina. Tiningnan ang pagkain sa lamesa: pritong itlog, sinangag, at paksiw ngunit wala siyang gana. Ito ang paborito niyang agahan pero ngayon tila may pumipigil sa kanyang sarili na umupo at galawin ang niluto ng ina.

“Papasok na ho ako,” marahan niyang sabi.

“Hindi ka mag-aalmusal?”tanong ng ina niya na may konting pagkayamot dahil sa pagod. Makikita na ang maiikling guhit sa noo nito.

“Mahuhuli na ho ko eh.”

Hindi na niya hinintay ang susunod na sasabihin nito. Agad siyang bumalik ng kuwarto at kinuha ang bag. Saglit siyang lumingon sa salamin at ngumiti. Papasok na naman siya at ang ngiting iyon ang babaunin niya upang matago ang kanyang pinagdadaanan.

“Ano ba naman Andong, magtino ka nga! Puro ka daldal, eh wala namang laman ang kukote mo!” Galit na sabi ng katabi niya.

Lumang tugtugin na rin kay Andong ang mga linyang y’an. Halos lahat naman kasi ng kamag-aral at guro ay rinding-rindi na sa malaki at bilugan niyang boses.

“Uy Tinay, tulungan mo naman ako sa proyekto natin, ang hirap eh hindi ako marunong,” pagmamakaawa nya sa kaklase.

Hindi natinag ang babae, inirapan lang siya nito at walang lingon-likod na naglakad palayo. Napabuntong-hininga na lang siya at sinapo ang noo.

“Na’san ang takdang-aralin mo?” Galit na tanong ng guro niya.

“Wala, Maam,” sagot niya.

“Hindi ba’t sinabi ko na h’wag pumasok kapag walang takdang-aralin?

Tumingin si Andong sa mga kaklase niya, lahat nakatingin. Nabaling ang kanyang mata sa mga kinikilalang barkada, maririnig ang impit na tawanan nila. Namula siya kaya’t hinablot niya ang bag sa upuan at patakbong lumabas ng silid.

Tirik ang sikat ng araw habang naglalakad siya pauwi. Pakiramdam nya’y sobrang bigat ng paa na iangat at gumawa ng hakbang. Pagtapak sa balkonahe ng kanilang tahanan ay maririnig ang sigawan ng kanyang mga magulang. Pinag-aawayan na naman nila ang kulang na sahod ng ama. Napahugot ng malalim na hinga si Andong. Dire-diretso siyang pumasok ng mapansin siya ng ina.

“O, bakit andito ka na? Maaga pa ah.”

“Walang klase,” tipid niyang sagot at nagpatuloy sa kanyang kwarto.

Nagsinungaling siya. Ang totoo ay pinalabas siya ng guro kaya napaaga ang kanyang pag-uwi. Pumasok siya sa kanyang kwarto at pabagsak na nahiga sa papag na gawa sa kawayan. Diretso siyang tumingin sa kisame, pansin pa ang iilang agiw na hindi naabot ng walis kaya hindi nakuha. Naalala niya ang nangyari kanina sa paaralan, kung paano niya tinawanan ang panlalait sa kanya, ang pagmamakaawa niya sa kaklse na tulungan sa proyekto nila, at paanong nanlupaypay ang kanyang balikat nang tinalikuran siya nito. Kung paano siya binulyawan ng guro, ang kanyang pamumula at ang pigil na tawanan ng barkada niya.

Naisip niya kung bakit ganun na lamang ang panghuhusga at pagtrato nila sa kanya. Hindi nga ba talaga nila napapansin o baka malabo lang ang mata nila? Hindi ba’t sila sana ang gagabay sa kanya na abutin ang pangarap? Pakiramdam niya’y siya lang mag-isa, walang nakakarinig sa kanyang hinaing dahil ang nakapalibot sa kanya ay matitinik na mata at nagbibingi-bingihang tainga.

Naramdaman ni Andong ang pamimigat ng talukap ng mga mata. Napalingon siya sa salamin sa may gawing kanan ng papag. Nakita niya ang malungkot na mukha, ang namumulang mata at ang namumuong luha. Naalala niya ang baong ngiti bago siya pumasok kaninang umaga.

Pumikit siya at nakita ang mga taong buong puso niyang pinakisamahan kahit wala siyang halaga sa kanila, ang mga magulang na walang panahong atupagin siya, at ang katotohanang nagdadaldal siya para magmukhang masaya sapagkat kapag natahimik syia ay baka hindi nyia makayanan ang depresyon na unti-unting kumakain sa kanya. Iminulat nyia ang mga mata at maririnig mula sa labas ng kwarto ang patuloy na bangayan ng kanyang ama’t ina.

Napangiti siya at napatawa.

___________________________
Si Jubelea Cheska Copias, tubong Manila, ay Grade 12 sa Senior High School sa University of Antique sa Sibalom, Antique.

Pagsunog kay Hudas, Sabado de Gloria 2018, San Pedro, San Jose, Antique.

San Pedro, San Jose, Antique: Nasaksihan ko sa unang pagkakataon nitong gabi ng Sabado de Gloria, Marso 31, ang tinaguriang “Hudas, Hudas.” Masasabing ito ang pagganti ng publiko sa pagtataksil ni Hudas kay Hesus. Nagsisimula ito sa pagbitay sa effigy ni Hudas. Sunod, ang paligsahan sa pag-iyak; pagkakataon ng sinuman sa odyens na magpahayag ng saloobin ukol kay Hudas. Sa aking nasaksihan, sinalihan ito ng limang miyembro ng komunidad at panunumbat sa pagtataksil ni Hudas kay Hesus ang pangunahing monologo. Pagkatapos, ang highlight ng gabi, ang pagsusunog; isang mensahe na huwag tularan: huwag maging Hudas.

Maliban sa elemento ng “spectacle” at dimensyong didactic, na maaaring pangunahing faktor sa pagpapatuloy nito at pagiging popular sa komunidad kaya rin binibisita, nakita ko na kapag mapaghandaan pa ang mga naratibo ng sumasali sa paligsahan sa pag-iyak, isa itong epektibong platform sa pag-uugnay ng relasyong Hesus-Hudas sa malawakang sosyo-politikal na mga isyu sa bayan at bansa.

Salamat sa pamilya Fabila sa akomodasyon sa akin.

Gourmet Uga sa Balay | Litrato ni Pangga Gen

Nabugtawan ko ang dapëg ka lamayo nga ginbuog ni Nanay sa dapog. Gapanalëgsëg sa tëtënlan ang anang kahamot , kagërëtëm. Garing nagaugët ang akën ginhawa. Nagbungkaras ako sa baratangan kag nagdiretso sa karan-an nga kawayan.

“Hawël-hawël ruman Nay? Pira rën ka semana nga amu dya ang atën ginaagwanta. ”

“Pangga, agwanta lang gamay. Amo dya ang kabuhi sa atën, maanadan mo gid ang ëga.”

“Mayad pa rigto sa syudad, gadapli kami kang manamit, rugya kay puro lang mara.”

“Palangga, sa urihi maman-an mo nga manamit ang hawël-hawël sangsa mga nahayang sa lamisa kang syudad.”

Nagsanting sa akën talinga ang tinaga ni Nanay. Gapanagap gid raad ako kang lain—kang naandan ko, nga wara rëgya. Nadapgan ko ang kaaslëm ka sinamak. Daw naglaway ako, amo gali dya ang pangabuhi sa uma. Daw sa kaimol tërëkën garing sa gihapon kagarana. Daw sa kaluya paminsarën garing padayon ang kasadya kang tagipusuon nga daw sa wara gasagap ka sabaw. Husto rën ang tubig nga ipadalëndën sa gapagtik nga tëtënlan.

Naanad ako sa syudad nga puro manamit ang mahak-ën  nga aso. Kinahanglan mo kang lakët, ginakadlawan ang lamayo. Wara ikaw ti makaimaw nga pataw kun bëkën ikaw namit, kun wara ikaw ti sabaw. Garing mas nami ang mara. Bisan diin kaw lang idamhay, indi kaw gid magbalingag. Salum-od garing buhay mapan-ës. Mas namit gid man ang ëga.

Nagnilagabung ang sinas. Nagtindëg si Nanay kag nagpanalod sa salas, sa kwarto, sa darapogan. Gintërëk ko ang nahalad sa lamisa, daw may nagtulod kanakën nga maghapok kag magsarasawsaw sa sinamak. Pira rën ka semana nga nagaliwat-liwat ang adlaw namën sa lamisa.Wara rën ako nakatiraw kang lain nga pataw umpisa nga nakauli ako sa uma. Nagdugang ang lagpok kang sinas, nagtangra ako kag may nag-ilig sa akën dahi. Kag kang ihungit ko rën ang lamayo…

“Nay! Nasabawan ang ëga.”

“Tukib” | Litrato ni Pangga Gen

“Palong” ni Fonzy Samillano

Ginhakwat ni Palong ang tuwang-tuwang nga galonan kang tubig kag ginlaktud ang taramnan nga gintunga kang tikô nga kahon. Nakug-ung run ang baka, napaharunan run man ang karbaw. Sa pinsar na nagalagsanay ang kalangkag kag kalipay samtang nabati-an na ang mga harihi ka mga bayi nga nagasuba pauli halin sa banwa. Martes nga adlaw. Kasanagun pa nagdulhog si Vacion sa banwa agud magbakal kang lamayo kag baog, kag agud manglingit ka barakal kang abono kay Auring.

“Adlawun run dya. Wara pa gihapon si Nanay mo,” mahinay nga kimod ni Palong sa anang magurang nga bata nga nagakuris sa dingding nga plywood.

Wara nagpalibak, ginsug-alaw ni Alisto kang magahud nga banghol si Vacion nga nagahangus pasaka sa apat ka halintang nga hagdan.

“Gha, napatay si Manding Auring kagabi-e. Nahayblad.”

Daw kilat nga hinali nagkuris sa langit ang balita nga nabati-an ni Palong. Gindungaw na ang taramnan sa birha nga my bintana. Sa sirak kang adlaw, daw malapad dya nga linaw nga bag-ong tinughungan kang baha. Ang mga dahon kang paray nagadunglay, nalumos sa katambukon kang hilamon.

Ginsulat dya ni Fonzy Samillano, tumandok kang Laua-an, Antique. Tana sangka propesyunal nga manunudlo sa University of Antique kag nagapadayon sa pag-engganyo sa anang mga estudyante nga magsulat kang binalaybay sa Kinaray-a.