Kung Paano Mabuhay, Ayon sa Tamawo

Genevieve L. Asenjo

Tao rin ang tamawo. O may tao na isa palang tamawo. Magkaiba sila. Kahit parehong tubig ang 65-75% ng kanilang taong-katawan. Maaaring ang isa, halimbawa ang tao, ang hindi marunong lumangoy, kahit pa pareho silang taga-isla. Higit dito, tao ang tao dahil may kaluluwa. Ang tamawo, pinipili niya na magka-kaluluwa, kapalit ng pagkawala ng kapangyarihang maging invisible.

Isa siyang tamawong tubig na may kaluluwa. Ngayong tag-araw at mahal ang tubig sa siyudad, gusto niya maging invisible. Kailangan niya ng gintong bangka. Ito ang sakayan ng kanyang mga ninuno. Naglabas-masok ang mga ito sa mundo ng tao at mga diwata at maligno. Sa lupa at tubig. Ipinagtapat niya ito sa kanyang roommate. Buang, sabi sa kanya, ano’ng droga ang tinira mo? Para nga siyang tinira ng M16 – braaaatatatatat-tatat-tat. Kitang-kita niya ang katawan, isang tangkay ng lila na orkidyas. Tumatagas ang katas nito sa aspaltong kalsada. Kaharap na nga siya, ayaw pa rin paniwalaan: paano na kung isang balita na lang, o kuwento?

Iniwan niya ang roommate at ang kanyang bangkay. Isang lawa sa kalsada ang tagas ng kanyang dugo. Wala na ba siyang kaluluwa?

Sinubukan niya kung invisible na siya: kaharap ng salamin, sinuyod ng kanyang hintuturo ang natitira, at nanatili, na natatanging pisikal na palatandaan ng isang tamawo: ang kawalan ng guhit ng gulod sa gitna ng ilong, kabit sa bibig. Narito pa rin siya at naaaliw siya sa mukha. Maganda pala siyang tamawo. Kulay mais ang kanyang buhok. Kulot-kulot, hanggang mga balikat. Matangos ang kanyang ilong. Makapal ang kanyang mga kilay – natural – katulad ng kanyang mahahabang pilikmata. Galing siya sa angkan ng pinakasikat na tamawo ng Panay, si Prinsesa Olayra. Nabihag ito ng pag-ibig ng isang dayuhan. Kaya nawala, at naging alamat. Nagpapakita ito sa mga mangingisda, sakay ng kanyang gintong bapor.

Isang kuwento ng pangungulila si Prinsesa Olayra. Ayaw niya. Wala nang silbi ang pangungulila sa kanya. Nasa syudad siya at mahal ang tubig. Nagdesisyon siyang ipagpaliban ang pagiging invisible.

Muli siyang nanalamin. Hanggang naging pagkahumaling ito: mula sa salamin sa kuwarto na kanyang nirerentahan, hanggang sa salamin ng kanyang cellphone habang sakay ng dyip, hanggang sa salaming pader ng beauty salon saan siya nagtatrabaho. Ngayon lang, sa mga sandaling ito, habang pinapalambot niya ng hand cream ang mga kamay ng dalagang customer, habang dumudulas ang kanyang mga daliri sa balat ng dalaga, tanong niya: “Bisaya ‘kaw, Mam?”

“Ilongga.”

“Siling ko gid, e. Sabi ko na nga ba. Basta gwapa, Ilongga gid.”

Sampung taon na siya sa beauty parlor na ito. Palagi, kapag gwapa o gwapo ang customer, tama ang kutob niya: Bisaya. Kinukumpirma na lang ng kanilang probinsya o syudad: Bacolod, Cagayan de Oro, Cebu, Dumaguete, Iloilo.

Natuwa siya sa pagpapatotoo na ito ng customer. Napakanta siya. Ito ang awit na narinig ng isang datu sa isang epiko. Pumapalaot sa dagat ng Panay ang gintong balangay na sinasakyan ng datu. Kasama niya ang kanyang kapatid na nalikha sa isang ritwal, at mga alipin. Nasabi na sa kanya ng kanyang mga kaibigang kaluluwa ang pangalan at lugar ng kanyang katapat na dalagang mapapangasawa. Isang pakikipagtagpo ang paglalakbay na ito. Ngunit narinig niya ang awit. Tinunton ng kanyang gintong balangay ang baybayin na pinagmulan ng awit. Nakaharap ng datu ang isang diwata na katutubo ng isang kuweba. Nakita niya ang pinakamaganda at pinakabata sa kanila at na-engkanto siya! Nakipagniig siya dito sa ikapitong silid ng kuweba. Sinasabi na maging sa lahat ng diwata sa kuweba na iyon. Kaya nakalimutan ng datu ang layon. Hanggang isang araw, nahimasmasan siya at nagpaalam. Nainsulto ang mga diwata, nagalit sa kanya. Isinara nila ang pintuan ng kuweba: naging bilanggo nila ang datu.

“Mirisi nia. Maayo gani,” sabi ng dalagang customer. Buti nga sa kanya. Tumawa sila. May tinig ito na nagsasabi “hindi karaniwan na babae ang nagtuturo sa isang datu kaya kailangang gawin ng sinaunang taga-kuwento na isang daan at libong babae ito.”   Ganito ang halaga ng lalamunan. Naiintindihan nila ito pareho. Magkaibigan na sila ngayon. Nagpatuloy sila sa pagsalita sa Hiligaynon. Sa lambing ng kanilang boses kumapit ang nail polish na electric pink sa mga kuko ng dalaga, sa mga kamay at paa. Bumagal ang oras sa loob ng parlor. Nangamoy ito ng batchoy. Tumaas ang init. Nagutom sila pareho, isang pangungulila. Kaya iniliko niya ang usapan nila ng dalaga sa matatamis na gawa halo ang asukal na muscovado. Tumambad sa kanya ang malawak na tubuhan ng Negros. Nakita niya rito ang kanyang bangkay, nakahandusay na tangkay ng lila na orkidyas. Sigurado siya. Siya ito, dito itinapon. At ngayon niya lang naisip: may humanap ba sa kanya? Halimbawa, ang kanyang roommate? Iniyakan ba siya?

Nalungkot siya. Ano ang kanyang numero? Tumigil siya sa pagpapahid sa mga kuko ng dalaga, huminga. Nagtatanong ang mga mata ng dalaga at nakita niya rito ang dagat. Nagpatuloy siya sa ginagawa para malangoy niya ang dagat na ito. Ngunit kinilabutan siya nang maalala na marami rin ang namamatay dito. Marami rin ang basta na lamang nawawala. Halimbawa, kinain ng pating, ng buwaya. Pinirata. Mula noon hanggang ngayon. Isa ba itong konswelo, na hindi siya nag-iisa?

Pinagmasdan niya ang dalagang customer. Nakikita niya ang mga bidang babae sa mga telenobela sa mukha nito, sa maputi at pinong balat, sa balingkinitang katawan. Hindi katulad niya na walang gulod ng kanal sa itaas ng bibig. Pinagtakhan niya kung may kaluluwa ang dalaga. Ano ang hugis nito? Mala-sea horse? Mala-yapak ng higante? Amoy rosas? Ng ilahas na orkidyas? Ng halamang gamot, halimbawa, herba buena? Naiiyak ba ang dalaga sa mga balita ng patayan? O matatakot sa kanya kapag ikukuwento niya ang nakita niyang sariling bangkay? O magagalit na may mga bangkay sa mga tubuhan ng Iloilo at Negros?

Ito ang kanyang nabigkas: “Minsan ba, Ma’am, naisip mo rin na basta na lang hindi magpakita…?”

Abala ang dalaga sa kanyang cellphone. Ngunit sinalubong siya nito ng tingin. Sinasabi ng mga mata nito na naiintindihan niya ang ibig niyang sabihin. Hindi siya buang katulad ng bansag sa kanya ng roommate. Hindi sumagot ang dalaga. Sa halip, pinakita nito ang marka ng laslas sa braso.

“Naku, Ma’am, h’wag,” nasabi niya. Lumabas ito na Tagalog, kaya mariin at pormal ang bagsak ng kanyang tono. “Hirap ng buhay pero dito pa rin ako.”

Ito ang kanyang maiksing kasaysayan: isa siyang Tamawong-Tubig na nalayo (hindi lumayo) sa malaking ilog sa isla na tahanan ng kanyang mga ninuno. Dumating isang araw ang “malaking tao” at mga kasama nito sa kanilang sityo sa gilid ng malaking ilog. Nakituloy sa kanilang matatanda. May mga dala silang tabako, alak, bigas, lumang damit, at pera. Nagkaroon ng sayawan, kantahan, kainan. Isang umaga, natuklasan na lang nila na hinahawan na ng mga ito ang kanilang malalagong bakhawan, matatandang punongkahoy at mga gamot-halaman. Pinagbawalan na rin silang magkaingin sa kanilang mga burol.

Binuwal ng kanilang chainsaw ang matandang bubog saan siya at ang kanyang pamilya nakatira. Wala na silang kapangyarihan kundi kaluluwa. Hinakot pati ang malalaking bato sa kanilang ilog, na parang nagtampo ito: bumabaw ang tubig.

Higit isang dekada ang nakalipas, sa edad na katorse, dinala siya ng kanyang kaluluwa sa bayan, sa malaking bahay ng “malaking tao.” Nakita niya rito ang ilan sa kanilang mga punongkahoy: ang apitong na kisame, ang narra na mahabang mesa, ang mga muwebles na yari sa mahogany. “Bulig-bulig,” ito ang pakiusap sa kanya ng asawa ng “malaking tao.” Tulong-tulong. Katulong.

Nakapag-aral siya hanggang hayskul. Nakapagpadala ng bigas at sardinas sa pamilya.  Hanggang mabalita ang pagkasunog ng sityo. Hindi nakalikas ang kanyang pamilya. Hindi sila naligtas ng kanilang kaluluwa. Sa loob ng maraming taon, ikinahiya niya, at kinamuhian, ang pagiging tamawo. Wala itong silbi.

Wala ring silbi ang muhi at hiya. Lalo na ngayong hindi na lang gawaing bahay ang kaya niya. Kaya babalik siya sa tubig. Bago pa ito maubos at huhukay siya ng balon mula sa kanyang katawan. Ngunit hindi sa isang malaking ilog. Wala na rin ito ngayon. Isa nang mega-dam. Ang mga natitira, naging mga esplanada na noong panahon ng Espanyol. Ngayon, mga esplanade, salitang French na naiintindihan bilang salitang Ingles, na isang pasyalan lalo na pagsapit ng takipsilim.

Pupunta siya sa isang bagong isla na wala pa sa mapa ng mga turista. Sa bundok at dagat nito, doon siya muling magpaka-tamawo. Taong-tubig na mayroon pa ring kaluluwa. Berde. Aanyayahan niya ang dalagang customer. Sasakay sila ng gintong bangka. Tatawirin nila ang mga isla ng Panay, hanggang Guimaras at Negros. Pupuntahan nila ang tubuhan na pinagtapunan ng kanyang bangkay. Ililibing nila ito, isang tangkay ng lila na orkidyas, kumpleto sa ritwal ng kanilang matatanda, maging ng simbahang Katoliko. Ipagluluksa nila ang isa at libo-libong kamatayan. Halimbawa, ng mga diwata ng kuweba. Pinagbayaran ng kanilang buhay ang kalayaan ng datu. Sa dulo ng kuwento ng matatanda, nakatagpo nito ang nakatakdang mapangasawa at ikinasal sila upang maging tagapangalaga ng mundo. Wala na silang mga tamawo sa mundo ng kuwentong iyon. Masasabi ring wala na sila, bilang kuwento, sa mundo na ito. O mas tumpak: kuwento na lamang sa mundong ito, mahirap pang paniwalaan. Kaya aalagaan niya ang sarili. Tatanim siya ng bagong lila na orkidyas sa kanyang puntod. Tutubo ito at mamumukadkad, lalo na sa mga tag-araw. Mapipitas ito, mga talulot sa tubig para sa isang ritwal ng paggalang. Maririnig ang kanyang boses, ang kanyang nag-iisang lamunan, na sinasabayan ng isang daan at libong kaluluwa ng kababaihan: Narito kamiiiiiii!

Kailanman, hindi siya magiging invisible.

_______________________

Nalathala sa Philippines Graphic, 4 Agosto 2018.

Ma-download na PDF: Asenjogenevieve_Kuwento_Tamawo_2018

Sirena Books, 2018

Koleksyon ka lima ka panaysayon ni John Iremil Teodoro. Ano ang tangkig? Ano, kag andut, ang “memorya bilang tangkig” para kana?

Ginbasa ko dya kaina samtang nagapamahaw sa sangka restaurant. Bangod ang pagbasa sa Kinaray-a sangka pagpamensar kag pagbatyag sa mga butang nga rapit sa tagipusuon, marahalon. Kinahanglan wara nagadali, kag kon pwede pa lang, sa mayad nga lugar nga makapahunay-hunay. Nami gid.

Mga Panaysayon sa Kinaray-a (Sirena Books, 2018)

Kita n’yo man, nami ang cover. Desinyo ni Louise Lopez. Ang logo kang Sirena Books, desinyo kang kilala nga si Manix Abrera. Kon gusto n’yo man kang inyo kopya, email lang sa sirenabooks@gmail.com.

Ani sa Barasanan 2018 | Litrato ni PJ Asenjo

Nagpakulo siya ng tubig sa nag-iisang kaldero. Ipangluluto niya sa noodles pagkatapos ay magsasaing na siya. Isang beses sa isang araw lamang siya kumain. Kailangang magtipid, lalo na’t patapos na ang anihan. Problema pa’y hindi umuulan, walang balak ang mga tao na magdouble. Iniisip niya kung anong raket na naman ang papasukin kapag wala nang makuhaan ng bagutbot. Maya-maya pa’y umusok ang kaldero, kumukulo na ang tubig. Binuhusan ng tubig ang noodles sa mangkok, at nagsaing. Patuloy ang pagtalak ng radyo. Mga balitang hindi na bago sa pandinig, “Isang babae natagpuang patay sa damuhan ng Lindero, Dao, Antique. Suspek ay patuloy na hinahagilap ng pulisya.”

Tag-arani sa Barasanan, Dao, Antique | Litrato ni PJ Asenjo

Pagkarating sa taniman ay dumakot ng palay, at pinahanginan. Inaasahan niyang mas madami ang matitipon ngayon. Medyo sumasakit na ang tirik ng araw at namumuo na ang pawis sa kanyang noo. Kailangang mas madami ang kita para mapantayan ang nagmamahalang bilihin. Unti-unti niyang nararamdaman ang pagtuyot ng lalamunan, ang pagkahapo dulot ng alikabok at init. Maya-maya pa’y maririnig ang wangwang sa kalsada. Nagtaka siya kung bakit parang may nagpapatrolya. Naalala niyang may hinahanap nga palang suspek sa katabing lugar nila. Palibhasa’y wala naman siyang pakialam sa mga nangyayari sa bayan, dagdag pa’y tagabukid siya, o hindi rin siya nakikiosyo sa mga tao sa baranggay.

“Ingat, May Buwaya”

Genevieve L. Asenjo

1

Nagiging marahas ako kapag kabisado ko ang wika. Halimbawa, kapag walang brewed coffee sa canteen: ohmygodwhatthehell!why can’t they invest on coffee maker?Halimbawa pa, sa coffee shop, pero wala namang choice ng brown sugar: ohmygod, don’t they know white sugar is terrible?Marami pang halimbawa: sa traffic, sa counter sa cashier, sa pila sa ATM, sa pag-connect sa wifi, sa pag-download sa internet. Hindi ko na kailangang mangapa ng mga salita, na ngayong mga araw, pag-iisip. Bratatatatat na lang. Blah-blah-blah-blah. Kokak-kokak-kokak.

Lunes ngayon, pinakamahirap mag-isip. Madaling maging terorista sa salita. Kaya susubukan kong maging bulaklak.

Nakapa ko sa isip ang isang tangkay ng lilang orkidyas sa bakuran ng aking lola doon sa probinsya noong bata ako. Umupo ito sa plorera sa aking mesa, sa gilid ng laptop, katabi ng mga folder ng papeles. Hello, how are you? Bati ko. Long time no see…but now see now. Narinig ko ang halakhak ng mga tiyo at pinsang lalaki sa linyang ito. Hapon, nag-iinuman sila sa tiyangge sa harap ng bahay ni lola sa probinsya. Bumaba kami sa bus ng tatay. Dito na muna ako titira at mag-aaral. Patay na si Nanay at magsa-Saudi siya.

Ito ang ibig sabihin ng mga magulang sa akin: punongkahoy na hindi ko maakyat, may mapait na bunga; kinukutya’t iniiwasan. Tinitigan ko ang tangkay ng lilang orkidyas. Maganda ito. Ninanakaw. Inaangkin. Dito muna ako. Ngayon na.

Ipagpatuloy ang pagbasa sa pag-klik ng buong kopya: AsenjoGenevieve_IngatMayBuwaya

Rugya ang bag-o nga paindis-indis sa pagsulat, ang Bantugan sa Panulatan Kinaray-a. Ginapatigayon dya kang Saint Anthony’s College (SAC) paagi sa anang Research, Planning,and Development Office sa pagdagyaw kang KasingKasing Press kag Balay Sugidanun.

MEKANIKS KANG BANTUGAN SA PANULATAN KINARAY-A

Pagsurondan Pangkabilogan

1. Ang paindis-indis bukas sa tanan nga pumarasakup magluwas sa mga katapo administratibo kag mga hurado kang Bantugan sa Panulatan Kinaray-a;

2. Ang mga pasakup sa paindis-indis dapat nakasulat sa Kinaray-a;

3. Ang mga pasakup dapat orihinal nga buhat kag tagsulat.

4. Ang mga kategorya kang paindis-indis amo ang sinanto nga pambata (nursery rhymes); sugidanun para sa kabataan; binalaybay; kag nobeleta

5. Ang paindis-indis opisyal nga nakatalana halin sa 1 Disyembre 2018 kutub sa 31 Enero 2019; ang mga nagdaug pagakilalahun sa 14 Febrero 2019 sa St. Anthony’s College;

6. Ang indibidwal nga huwadtarung (copyright) kang mga pasakup nagapabilin sa tagsulat pananglit sa pagpasakup sa paindis-indis ginatugroan kang pumarasakup ang tag-organisa ka awtoridad nga ibalhag sa imprenta, ukon porma elektronika ang pinasakup nga entrada;

7. Sa bahin kang pag-usisa kang kalig-on kang mga pasakup sa lantipulong kag para sa mga kabangdanan kang pagbalhag, ang pangunahun nga taramdam kang mga hurado kag editor amo ang libro nga Taramdan sa Lantipulong Kinaray-a.

Pagsurondan sa Pasumite kang Pasakup

1. Ang mga pasakup dapat naka-encode sa bugu (8” x 11”) nga bond paper, sa tatlo ka kopya; kag may 1” nga giliran. Ang pag-encode dapat nagagamit kang Times New Roman ukon Cambria, font size 12;

2. Ang pang-encode kang sinanto pambata, sugidanun para sa kabataan, kag nobeleta dapat naka 1.5 nga espasyo; ang binalaybay, sa 1 espasyo ukon suno sa porma nga ginatuyo kang manunulat;

3. Ang sang ka pasakup sa sinanto pambata dapat koleksyon kang kinse (15) ka bilog nga sinanto pambata nga nagasunod sa sang ka pangkabilogan nga tema. Ang koleksyon dapat may pangkabilogan nga titulo. Ang kada sinanto sa koleksyon dapat indi magsobra sa 40 ka tinaga gamit ang Microsoft word count. Mas ginapakamayad kon ang tema sara sa mga nagasunod: pag-amlig sa kadunaan; pagpalangga sa pungsod; bisan ano sa mga Kristiyano nga kabilinggan; pagpasanyog kang paghidaet kag paghiriusa; bugal-Antiqueño; kapisan kag pagkamabinuligun; ikaayong-lawas.

4. Ang sang ka pasakup sa sugidanun pambata dapat koleksyon kang lima (5) ka bilog nga mga sugidanun pambata kon sa diin ang kada sara may mabaskug kag masin-aw nga leksyon moral nga makabulig sa pagpasad kang mga mayad kag pangunahun nga mga kabilinggan. Ang koleksyon dapat may pangkabilogan nga titulo. Ang kada sugidanun sa koleksyon dapat indi magsobra sa 900 ka tinaga gamit ang Microsoft word count.

5. Ang sang ka pasakup sa binalaybay dapat koleksyon kang pulo (10) ka bilog nga mga binalaybay kon sa diin ang kada sara dapat indi magkubus sa pulo ka linya. Ginapakamayad nga ang bilog nga koleksyon may ginasunod nga tema.

6. Ang sang ka pasakup sa nobeleta dapat sang ka bug-os nga nobeleta nga dapat indi magkubus sa 8,000 ka tinaga gamit ang Microsoft word count. Ang manunulat sarang maggamit kang bisan ano nga tema pananglit ang tag-organisa nagareserba kang kinamatarung nga magdiskwalipika kang mga materyales nga subersibo, ukon nagasakdag kang gyera, diskriminasyon sa rasa, relihiyon, sex & gender, kag historical revisionism.

7. Ang tanan nga kopya kang pasakup dapat wara it pagkilalhan kang manunulat magluwas sa bansag-panulat (pen-name) nga mismong manunulat ang nagpili;

8. Ang tatlo ka kopya kang pasakup dapat nakasulud sa sangka sobre-manila nga nalakipan kang sang ka selyado nga letter-sized nga sobre kon sa diin nakasulud ang pagkilalhan kang manunulat: bilog nga ngaran, adres kag contact number. Ang sobre kang pagkilalhan dapat naka-label sa guwa kang titulo kang koleksyon kang pasakup; Ang sobre-manila dapat naka-address sa:

The Secretariat / Bantugan sa Panulatan Kinaray-a / Research, Planning & Development Office / St. Anthony’s College / Gen. Fullon St. / Brgy. San Angel / San Jose de Buenavista / 5700 Antique / Philippines

Ang mga pamangkot bahin sa paindis-indis sarang i-mensahe sa Facebook Page kang Bantugan sa Panulatan Kinaray-a.

9. Ang premyo sa mga magdaug: P7,000.00 kag sertipiko sa Una nga Padya; P5,000 kag sertipiko sa Pangarwa nga Padya; P3,000 kag sertipiko sa Pangatlo nga Padya.

10. Ang pamat-od kang mga hurado sa kon sin-o ang nagdaug indi run maligwat.

Halin ang litrato sa FB page kang Diocesan Commission on Mass Media and Social Communication – Antique.

Rugya ang bersyon sa English: Bantugan-Mechanics

Nahulog nga bunga kang Tipulo sa semento sa s’yudad. Litrato ni Pangga Gen.

Binalaybay ni R. Lampasa alyas Bebe Lab 

Ang akun dughan napung-aw
sa Pamilya, sa mga pakaisa, kag sa mga barkada.
Mata ko galumaw-lumaw sa pagluru-lantaw
kon daad rugto ako, anda kaimaw.

Si Pangga Gen sa Parayan kang Siyudad kang San Jose, Nueva Ecija | Litrato ni Zr Cabatuan.

SIYUDAD KANG SAN JOSE, NUEVA ECIJA. Naimbitahan ako kang manunulat nga si Wilfredo Pascual, awtor kang Kilometer Zero, nga mangin panelist sa 3rd Nueva Ecija Personal Essay Writing Workshop kang Peb. 28-Marso 3. Organiko sa desinyo kang writing workshop ang pagkilala man kang lugar.

Isara sa mga aktibidad ang pagbisita sa sementeryo kag irigasyon. Naimaw ako sa grupo nga nag-agto sa irigasyon. Parayan ang amon gintup-an. Rugya sa diin may mga eksena sa klasiko nga pelikula nga “Tinimbang Ka Ngunit Kulang” kang kilala nga direktor, si Lino Brocka, nga tumandok man kang dyang lugar.

First time ko makalapak rugya sa Nueva Ecija, kilala nga “rice bowl” kang Pilipinas. Luwas kanday Brocka kag Pascual, duro pa ang naghalin rugya nga mga kilala nga tawo sa patag kang pagsulat. Parehas nanday anhing Lazaro Francisco kag Rogelio Sicat.

Pay dyang malapad nga parayan ang hapulas sa akon dughan samtang ginakurum ako kang duro nga mga pemensarun kag baratyagon nga indi ko pa lubus mapautwas. Parehas kang bangag – ang kamara kang lupa kag nagabitak-bitak nga parayan; ang kaiwat kang tubig; ang kamahal kang bugas kag presyo kang baraklun samtang kabarato kang paray; ang bag-o nga Rice Tarrification Law nga laban lamang makapalapad kang kinatuhay kang mga maysarang kag imol.

Sa makita ninyo sa litrato, may mga naglupad nga pispis sa akon paglaaw sa parayan halin sa karsada. Kon daad sarang makasunod sa andang paglupad-lupad. Daad gid, may mga kahoy pa sanda nga mahapunan sa kabukidan kang Sierra Madre.

PATOK Official Poster from Facebook Page

PATOK The Mountain Carvers (Click to view Trailer)

Pátok (The Mountain Carvers): Documentary Film as Necessary, Urgent Intervention 

PÁTOK (The Mountain Carvers) is the 2019 documentary film of Emmanuel “Emman” Lerona of Iloilo. It features the community of farmers, the mountain-barangay of General Fullon in San Remegio, Antique in Panay Island, identified as Indigenous People (IP)and named Irayon Bukidnon by the National Commission on Indigenous People (NCIP). Lerona co-produced it with the Division of Humanities – University of the Philippines Visayas in Miag-ao, Iloilo, with funding from the National Commission for Culture & the Arts (NCCA) and the Commission on Higher Education (CHED).

It opens with a note of “rediscovery” of this community in 2015, a narrative trope reminiscent of colonial, early anthropological and travel writings. (This led to the brand/ing “Antique Rice Terraces” upon landing in a national television show, and since then, as tourism destination in the province).We then hear the incantation of the surwano (healer), also called maaram, the wise one chosen and blessed by the ancestors, mga saragudon (spirit guides) and mga taglugar (resident spirits). He is Jun Bayog, bearer of tradition, leader in keeping balance and harmony between the physical and the spiritual worlds. Thus this ritual involving a pig, gesture of respect and care for these spirits residing in the different corners (i.e. river, old tree, hill). In close up, long, and full shots, Lerona and Team allowed breathing spaces for the landscape to speak. The rice terraces: character, setting, theme, and tone.

What I appreciate most is the perspective adopted by Lerona. It is not about him or his “rediscovery.” The documentary unfolds as a gathering. A polyphony. At the heart, the elders in their verbal eloquence of remembered poetry and songs, traditional farming rituals and practices, and retelling of lived-experiences. The young ones are in conversation, expressing continuity for the needed survival.  To clarify and elaborate on issues such as the business of naming and its importance, we get to listen to local historians, scholars, community leaders, cultural and development workers. The documentary educates without being prescriptive. There’s ambivalence and openness in transition and progression. And how do you end something as grand and complex as this? Lerona utilized intertextuality. I must say a perfect choice of OKM (Original Kinaray-a Music) in Dante Beriong’s original and popular “Mauli Gid Ako sa Antique.” Here, rearranged and sung by Neil Cortez. Beyond visuals, the documentary is an aural experience.

I am glad it is not sentimental. At least for me. Even with the prevalence of “katu”, a reference to the good, old days.  Affective, yes – which is good. Because generative: of remembering, meaning-making, dreaming of possibilities. Lines and dialogues are organic – they are memorable and convincing. But I don’t want to be a spoiler: go, catch this on May 1, 10 a.m. at Robinson’s, Antique.

Lerona and Team are competent, sincere, sensitive. I am glad, too, that UPV-Division of Humanities leads the documentation and dissemmination of our rich resources in the region.

Poster from PÁTOK (The Mountain Carvers) Facebook Page.

KAHIRUPAN 2019 kang mga Manunulat nga Antikenyo, Manunulat nga Kinaray-a sa Bantugan Panulatan Kinaray-a | Agosto 25, 2019 | San Pedro, San Jose, Antique |Halin sa Wala: Francis Pinggoy, Diana Lampasa, Cheska Copias, Genaro Gojo Cruz, John Iremil Teodoro, Genevieve Asenjo, Jelyn Alentajan, Jose Edison Tondares, Meg Gindap. Sa Likod Halin sa Wala: Reyson Samulde, Franz Garrion, Rommil Magdato, Kenred Alentajan, Billy June Alvarez, Danny Misajon, Julbert Paloma, Macky Torrechilla, kag Marvin Casalan. Litrato: Cor Marie Abando

Ang KAHIRUPAN BANTUGAN SA PAGSULAT SA KINARAY-A Bilang Pagpadayon, Kag ang Bukid Aliwliw & Suba kang Dao sa Akon Pensar

NAKAHIG sa binit ang aton tumandok nga mga pulong sa malawid nga istorya kang pangginahum kang mga pangayaw sa aton pungsod. Daw parehas bala ka paryente naton nga taga-bukid. Madulhog-tukad pa, subay sa suba antes makatamwa para sa habal-habal ukon traysikul pasulod sa baryo hasta pa-banwa. Sa kada agto sa inyo balay, mangalihid, rugto sa gawang sa kusina masulod. Hay mayha maglubas sa mayor nga gawang. Bisan pa, ukon ilabi na gid gani, kon may bitbit nga bulig kang saging, manok Bisaya, kamote, kag kon ano pa sa saku.

NANGIN amo kadya ang Kinaray-a. Pulong kang mga buki(taga-bukid) sa panan-awan kang mga taga-banwa kag siyudad, ang sentro kang komersyo, nga buut pa hambalon, sa diin saku ang bayluhanay kang mga produkto halin sa nagkalain-lain nga lugar. Kag man-an naton nga sa dyang pagsinarayo, bukon lang mga produkto ang nagakitaay-bayluhanay kundi mga pulong man kag kultura: pamensaron kag pagginawi. Kon amo, kon pirme ikaw sa merkado (hal. kadya ang mall), mas may pinanilagan ikaw. May pangkalibutan sa kalibutan. Te kon rayu timo kag wara pa it paramasahe, mas na-preserba mo ang imong pagka-tumandok. Hal. sa imong panghambal nga daw gabinalaybay kag gahurubaton. Sa mga saut kag kanta kag duro nga istorya kang kamal-aman kag ginahutik kanimo kang palibot. Sa pag-abot kang panahon nga naka-biyahe ikaw sa bahul nga banwa hasta sa syudad, amo dya kang nasapwan mo ang kaugalingon nga buki. Kag namayha ikaw sa imong kaugalingon kag ginhalinan: sa taramnan, sa suba, sa mga bagay nga naangut sa lupa – sa paghambal sa Kinaray-a.

ISARA lang dya sa aton trauma. Tuod dya para sa tanan nga tumandok nga pulong (mother tongue) sa Filipinas kag sa mga rehiyon sa bilog nga kalibutan nga ginkolonisa kang mga Espanyol, British, French, Dutch, kag Amerikano. Pero buhi ang tinaga. Kon amo, nagabag-o.  Sa padayon nga pagkiritaay-samo kang mga grupo kang tawo bangod sa kolonisasyon-rebolusyon hasta sa pagbalay kang mga moderno kag hilway (kuno) nga mga nasyon pagkatapos kang Ikarwa nga Giyera Pangkalibutan (WWII) – post 1945 – dungan sa pag-ugwad kang siyensya kag teknolohiya, nangin madali kag madasig ang pagbayluhanay. Nabun-ag ang duro nga bag-o nga mga pulong; hybrid – daw kambang nga kanding: ang American English abi nga natun-an naton kag ang mga bata na kadya parehas ka aton Filipino English hasta sa Taglish; ang Singlish kang Singapore halin sa British English, kag ang Creole nga kambang nga French ukon kang iba pa nga pulong sa Europa nga nangin pulong kang mga itum nga tawo nga nangin uripon nanda, ilabi na sa Caribbean.

BANGOD rugya, kag sa indi mapunggan nga padayon nga pagkiritaay-bungguanay kang mga kultura, wara run it puraw nga pulong (Sa Ingles, may World Englishes run. Indi ikaw maghinambog nga sagad ikaw rugya mag-Ingles hay posible gid nga pag-agto mo sa New York City ukon sa Tokyo ukon sa Paris, indi man kamo lagi mag-intindihanay.). Luwas lang – siguro – sa mga tumandok nga komunidad nga rugto sa putok-putukan ka mga bukid. Amo nga kon kauna buki sanda, abaw kadya, duro ang gusto mag-agto para makita sanda, matun-an, mahimuan ka dokumentaryo-pelikula  — mapakilala sa mas malapad nga kalibutan ukon makuwartahan. Parehas lang man dya sa kaso kang mga lusong kag hal-o, baul – sa mga bagay kag butang nga kinauna – nga kadya mahal run kag ginabansagan nga vintage, heritage, heirloom.  Hay, galaway ako mamensar kang ginataan nga igi sa gabi.

[Rugya ang linagpang nga manok Bisaya nga ginraha-pakita kanamon ni Dondon Alera.]

PERO hay buhay run may radyo. Kag paano mo mapunggan ang mga bata sa pagdulhog pa-banwa-pa-syudad? Labaw sa tanan, kon gin-agaw kauna kang mga prayle ang mga lupa kag suba kang tumandok, hasta man kadya kang mga “developer” nga gobyerno pa mismo ang nagatigayon. Amo nga ginapahalin sanda. Ginapatay. Militarisasyon para masudlan kang mga negosyo nga foreign-funded. Bakwit ang imahen kang duro nga mga tumandok kanatun. Te, kon wara run ikaw sa imong lupa kag kasiringan, ano pa ang imong pangkalibutan? Makasug-alaw ikaw kang mga bag-o nga tinaga. Matuon kang bag-o nga pulong para sa imong kabuhi. Sa panahon kag padayon nga pakigsimpon, ang pagkalipat. Ilabi na kon hina imong buut kag traumatic ang imong mga inagihan angot sa pulong, sa imong etnisidad kag identidad.

AMO  nga ang pagsulat sa Kinaray-a sangka pagbulong kang aton kaugalingon sa mga paghikay kag pagpauripon nga aton ginaagyan, indi lamang sa mga pangayaw kundi sa mga pareho mismo naton nga Filipino.

NASUG-ALAW ko si David Grossman, manunulat nga Israeli. Hebrew anang tumandok nga pulong. Sa dyang pulong tana gasulat. Nalubad sa Ingles ang anang nobela amo nga nabasa ko bilang The Book of Intimate Grammar(1991). Ang anang bida nga tin-edyer, si Aron Kleinfeld, lider sa andang barkada sa imol nga bahin kang Jerusalem diin duro man nagtiriripon nga mga bakwit halin sa Eastern Europe bangod sa giyera kag pagkabaw-ing ka andang lupa. Bakwit halin sa Poland anang tatay. Rugya sa Jerusalem, nagaaway man ang Israel kag Palestine. Ang pagkaguba sa bilog nga palibot ni Aron. Kag si Aron, kon sa aton pa, pitlaun kag arikutoy nga bata. Ano nga kasakit ang mabuhi bilang si Aron Kleinfeld! Amo nga naghimo tana ka kaugalingon nga kaluwasan. Kag dya, wara it iba, kundi sa pulong. Kada adlaw, nagatipon tana ka mga tinaga nga Hebrew. Naghimo tana ka “hospital of sick words”. Ang pagdumdom rugya bilang pagbulong kadyang mga Hebrew nga tinaga mismo, nga nagakadura run bangod sa globalisasyon kag patarasak nga paggamit rugya kang mass media. Sa amo nga paagi, ginapaayad na man anang kaugalingon: nalibon tana sa dyang kalibutan, nga masubu man, nangin darangpan na sa magamo kag mapintas nga palibot.

“PAGBULALO,” hambal ni Nay Thelma, 62, kang Bari, Sibalom. Amo dya ang Kinaray-a sa glazing ukon pagpahining kang nadihon nga kalan, koron, misetera, ukon ano pa man nga na-pagba: ang pagraha kang naporma nga lupa sa sulod kang isara kag tunga sa oras.

Ang mga alima ni Nay Thelma nga nagaporma kang hanunuo nga lupa. Litrato ni Pangga Gen

“ALIPARUK,” hambal ni Ed, sa galupad nga pisik kang kalayo. Si Ed amo si Jose Edison Tondares, sagad nga manunulat naton sa Kinaray-a kag nagapamuno kadya kang Research, Planning & Development Office kang Saint Anthony’s College (SAC). Sa kasiringan kami kang hirimuan kang binangon sa Brgy. Odiongan, una nga baryo kang Sibalom halin sa San Jose. Panday puthaw tawag pa rugya ni Ed. Si Manong Barnie Emanel ang manug-binangon nga nagpakita kanamon kang proseso sa kon paano ginabaylo kang kalayo kag pagpukpok kang maso ang mga napurot nga tingga, metal, salsalon, para mangin lantip, karit, kutsiyo, talibong, kag duro pa.

Ang mga binangon kag karit kang Odiongan, Sibalom |Litrato ni Pangga Gen

DARWA dya sa mga aktibidad kang Bantugan sa Panulatan Kinaray-a, kahirupan (fellowship) kang mga manunulat sa Kinaray-a para sa pagpadayon pagsulat. Sa pagbisita sa parehas kadya nga mga lugar diin padayon ginabuhi ang aton tumandok nga kinaiya sa parangabuhian (gabalik kadya, kag ginatawag nanda nga artisan/artisanal nga buut hambalon, himo sa/kang mga alima parehas kang pagburda, panahi, tubok, kag mahal dya sa mga shop nga gabaligya), nakasulod kami sa tabungos ka amon utok ka bag-o nga mga tinaga. Parehas kay Aron Kleinfeld, mahuptan namon sa amon panulatan. Sa pagbasa ninyo, mapasa sa mga sunod nga henerasyon.

MADINALAG-UN nga nahiwat ang Bantugan sa pagbuligay kang SAC, Dept. of Literature, College of Liberal Arts kang De La Salle University sa Manila, University of Antique (UA), Balay Sugidanun kag Kasingkasing Press katung Agosto 23-25, 2019 sa St. John Mary Vianney Pastoral Center sa Brgy. San Pedro, San Jose. Sa likod dya kang St. Peter’s Seminary kag ginadumara kang Orantes Sisters of the Assumption. Gabunuk ang uran sa samtang nagapamati sa mga lektyur sa pagsulat kang binalaybay, sugidanun, panaysayon (essay) kag sugidanun pangbata ang mga kahirup, ukon nagabayluhanay kang pagbasa kang nasumite nanda nga mga obra para dugang mapanami. Baidan ang Bantugan. Libre dya. Hasta sa namanit nga pagkaon halin aga hasta gabii. Amo man ang mga libro.

SALAMAT sa akon mga kaimaw. Kilalahon naton ang aton mga sagad kag maalwan nga manunulat sa Kinaray-a: John Iremil Teodoro, Jose Edison Tondares, Jelyn Alentajan. Amo man ang mga kahirup nga sanday Kendred Alentajan, Billy June Alvares, Marvin Casalan, Jubelea Cheska Copias, Franz Garrion, Meg Ann Gindap, Joery Hermoso, Diana Rose Lampasa, Rommil Magdato, Danny Misajon, Julbert Paloma, Mary Francis Pinggoy, James Rubino, Jr., Reyson Samulde, kag Macky Torrechilla. Nangin guest panelist kag lecturer ang bantog nga manunulat sa Filipino kang sugidanun pangbata kag manunudlo sa DLSU nga si Genaro Gojo Cruz.

MAY giya run kita sa pagsulat sa Kinaray-a. Dya ang Taramdan sa Lantipulong Kinaray-a kang SAC. Para sa dugang nga kaaram, sarang man mabisita ang pahina sa Facebook nga Ang Kalibutan Karay-a.

ANG kahirupan ginhiwat bilang pagpreparar sa mga bag-o nga henerasyon kang manunulat sa Ikarwa nga Bantugan sa Panulatan Kinaray-a. Bukas run dyang paindis-indis sa pagsulat kag ginahulat namon kamo.

RUGTO, rugya, sa hardin sa museo kang atun handumanan, handurawan, handum, ang hapulas kang mga tinaga parehas kang “palangga ko ikaw”. Amo man, kag bisan pa ang paghibi bangod daw nagbaliskad ang atay sa presyo kang paray kadya, kag ang uyug kang mga abaga indi lamang sa kasubu kundi ugut —- sa Kinaray-a labi mapautwas ang mga butang nga nagapabilin matuod kag marahalon kanaton.

SA BALAY namon sa bukid kang Dao, tupad gid namon ang Bukid Aliwliw. Galusut ang akun panuruk sa bintana, kamang sa taramnanan hasta magsaka sa atup ka mga balay nga gaurulhot sa banglid pasaka hasta sa nabilin gatindog nga radar sa Aliwliw. Duro ang istorya katung nagasindaraga ako parte rugya. Surulaton ko pa dya.

Ang ralantawun sa atubang ka amon balay kang tag-irinit. Sa rayu, ang Bukid Aliwliw. Litrato ni Pangga Gen

KAG ang Suba kang Dao tana bay? Ano nga mga istorya ang ginahuptan kadya?

Sakaun ko ang Bukid Aliwliw kag subayon ang Suba kang Dao, kaimaw kamo sa pensar kag dughan.

Sa gihapon,

Pangga Gen

I-klik ang Comic Strips dito. 

Ang Pag-Ibig ni Sadyah

(Adaptasyon ng Nobelang Lumbay ng Dila ni Genevieve L. Asenjo nina Mark Ellis Nofuente & Javi Malabanan ng PAREF Southridge para sa kahilingan ng kursong 21st Century Literature) 

Stephen

Play: California King Bed – Rihanna

Maganda ang simula

Ngunit gaya ng ibang kuwento’y

Hindi nagtapos na pinagpala

Isang hilaw na relasyon

Para sa kutis hilaw na lalaki

Ang nabuo kasama ang isang guro

Na nahanap ang pag-ibig gamit ang teknolohiya

Isang pag-iibigang

Lahi ang nagdidikta

Ang isa’y kulay kayumanggi’t

Kabiyak nama’y sobra ang pagkasingkit

Na halata mo ang pagiging Intsik

Gaya nang pinagmulang bansa

Isang malaking dingding

Ang namamagitan sa kanila

Mas kilala bilang Great Wall of CHina

Na hanggang kama lang

At hindi sa altar ng simbahan

Malambing si Sadyah at Stephen sa isa’t isa

Lambing na nauuwi lang sa pagtatalik

Dahil tawag lang ng laman

Ang halos kabuuan ng kanilang pag-iibigan

Nagamitan man ng puso at isipan

Gayunman, kakaunti lamang

Nadiktahan din ang pagmamahalan

pati ng propesyon sa kaniyang kinabukasan

“Mawawalan ako ng trabaho.”

“Madi-disbar ako.

Na kahit hindi pa ganap na isang abogado

sa kaniyang bukas ay sobrang nabobobo

Matalino si Stephen

Na kahit ang pamilya ni Sadyah

Ay natandaan niya at nagawan pa ng Family Tree

Sa pamamagitan ng kanilang kuwentuhan

Ngunit tanga sa isang relasyon

Hanggang sa ungol lang sa kwarto

Ang kayang ibigay ng buo

Hindi ang kaniyang puso

Sa babaeng Filipino

Ishmael

Play: Love Me for What I Am – The Carpenters

Puso ang tunay na pinaiiral

Ngunit, ang kabiyak ay may ibang pinaglalaban

Aakalain mong isang tapat na Muslim

Na kahit ang dalagang Katolika’y dinala sa kanilang sambahan

May busilak na loob

Pagdating sa pamilya

Kahit ang kaniyang nobya

Dinala sa kanilang probinsya

At ipinakilala ang Cagsawa

Ngunit mainitin pala ang ulo

At palipat-lipat ng trabaho

Parang walang permanenteng posisyon sa mundo

At hindi makunte-kuntento

“Nagre-resign ito, bago pa man masisante”

Sa sobrang kalugmukan pa’y

Ang nobyang si Sadyah ay ninakawan

Perang ginamit pang-sugal

Gawaing tutol ang kaniyang Allah at Koran

Hindi rin nagtagal

Ipinakita ang kaniyang tunay na kulay

Naging mapanakit siya’t bayolente

“Bumangon ito at sinipa siya.”

Parang maihahambing sa mga kuwentong taga-Syria

Muslim at giyera

Bumangon ito at sinipa siya

Nag-iwan ng trauma ang mga pangyayari

Parang isang bangungot

Na nagdulot ng sobrang takot

Na baka paggising ni Sadyahng muli

Mga sugat at galos ang muli niyang makamit

Ngunit naging matapang siya

Sa kabila ng natitira pang pagmamahal

Na nahaluan na ng takot at pangamba

Si Ishmael ay naging nakaraan na

Priya

Play: American Boy – Estelle

Dahil sa isang insurance

Sila nagkakilala

At kahit isa mang Indiano

Bihasa siyang magsalita ng Ingles

Nagkayayaang mag-kape

Ngunit nauwi rin sa hapunan sa bahay

Naghanda ng pagkain si Sadyah

Na sadyang nakapagpaakit sa binata

Laging magkalayo sa isa’t isa

Dahil sa tawag ng trabaho

Tawag mula sa iba pang bansa

At tila ang nagdudugtong na lang sa kanila’y

Pagmamahalan at Yahoo Messenger

Subalit, nagplano silang magkita sa Thailand

Para mamasyal at magsama

At nagtalik pa katulad noong sa Kama Sutra

Pilit nilang pinaglalapit ang kanilang mundo

Na kahit ang Indiano’y

Pinipilit mag-Filipino

“Salamat, napakaganda mo”

Upang ipadama ang kaniyang pagmamahal sa dalaga

At maipakita ang higit na pagsisikap

Higit sa lahat

Malaya silang dalawa

Nagmamahalan kahit na si Sadyah ay Filipino

At ang katambal ay isang Indiano

Tila kay Priya lang may magandang kinabukasan

Kaysa sa naunang dalawang lalaki

Maganda ang trabaho’t kinikita

At walang isyu sa lahi’t relihiyon

Sa huli, si Priya ang nagwagi

Siya lang ang tunay na naipakilala

Sa pamilya ni Sadyah

At nagtapos ang kuwentong silang dalawa’y masaya’t kuntento

Magkasama hanggang dulo

Ipinadala ng mga may-akda sa manunulat at may consent ang pag-post dito. 

Nadumduman ni Tatay ang Anang Karbaw

Genevieve L. Asenjo  

Bukon dya istorya para sa mga bata

bisan pa nabatian ka mga gamay nga hinablos

dyang istorya sa piyesta kang Dao:

“Indi run namon makita si Tatay pagkatapos kang misa,”

balita ka libayon.

Nagkitaay kami nga magburugto sa Facebook.

Nagauran sa Manila, nagainit sa Hague

kag ginasagap nanda si Tatay sa Antique

sa kakulba kag paglaum

nga nagsulod sa mga balay sa banwa,

nagkaun ka mga handa, nag-inom hasta

makalab-ot sa mga istorya parehas kang 8/kilo

nga presyo kang paray kadya, kag sa Negros

ginapatay ang mga mangunguma.

Mahimo nawali dya kang pari sa misa.

Mahimo man wara. Bisan pa, bukon lang dya mga istorya.

“Nadumduman na gali anang karbaw nga barangut,”

sunod nga balita kang libayon, kag daw nakauli lang man

kami tanan sa balay sa pagkahamtang nga rugto gali

sa taramnan si Tatay. Napanan-awan namon pati ang karbaw,

ang kanding sa banglid sa unahan, kag sa di-marayu, ang baka.

Sa likod-balay, ang baboy, kag ang mga manok nga galagaw-lagaw.

Wara run namon napamangkot kon ano anang ginsakyan pauli.

Ang importante, rugto run tana.

Sa edad nga 73, rilipaton dun si Tatay, kag nadumduman na

anang karbaw nga barangot nga ginlipatan na ang simbahan,

ang munisipyo, ang plaza, ang punsyon,

pati sanday Nanay.

Gusto ko patihan nga pag-ulikid ang pagdumdom,

amo man ang paglipat

kag rugto sa baryo, sa taramnan sa anang lupa,

sa anang karbaw, may mangunguma nga amon Tatay:

hilway sa pareho nga padya kag sumpa kang panahon.

MAY LEKTYUR AT PAGLULUNSAD NG LIBRO si Pangga Gen sa gaganaping Iloilo Mega BookFair (IMBF) sa Nobyembre 8-11, 2019 sa Festive Walk Iloilo!

Alfredo E. Litiatco Professorial Chair in Literature & Bonifacio P. Sibayan Professorial Chair in Applied Linguistics | Dept. of Literature | De La Salle University |AY 2018-2019

Abstrak: Ano ang pagbabasa ngayon sa gitna ng visual spectacle ng 24/7 media industry? Isang maiksing kasaysayan ang lektyur ng pagbabasa ng Margosatubig, serial na nobela noong 1946 na tumagal ng 30 linggo at pumalo ng 37,000 sa sirkulasyon ng Yuhum Magazine. Ito ang pinakasikat na nobela ni Ramon Muzones (March 20, 1913 – Aug. 17, 1992), maging sa kasaysayan ng ika-20 siglo ng panitikang Hiligaynon. Nadeklara si Muzones bilang Pambansang Alagad ng Sining sa Panitikan nitong 2018. Bunga ito ng iskolarsyip ni Dr. Ma. Cecilia Locsin-Nava (History and Society in the Novels of Ramon Muzones, ADMU Press, 2001) at pagsasalin nito ng nobela sa Ingles – Margosatubig: The Story of Salagunting [ADMU Press, 2012]).

Bilang pakikipag-usap at argumento, naghahain ang lektyur ng isang metodo: ang pagbasa sa nobela bilang retrofuture, o isang nostalgia sa paparating na panahon o bukas.

taga_uma@manila ni Genevieve L. Asenjo (Kasingkasing Press, 2019)

Para sa pagbili ng tiket at kabuuang programa, mag-klik rito:

Maaari ring mag-email sa kasingkasingpress@gmail.com.

Kitaay kita!

Halin sa Facebook Page kang manunulat.

Nahangunod sa Mga Laragway halin sa Paraiso ni Jose Edison C. Tondares [Kasingkasing Press, 2019]

NABATON ko sa email, sangka PDF, ang Mga Laragway halin sa Paraiso, una nga koleksyon kang mga binalaybay sa Kinaray-a nga nalubad sa Ingles ni Jose Edison C. Tondares kang San Jose, Antique. Sa Memoire Siem Reap Hotel ako sa Cambodia. Pangarwa nga Lunes kang Oktubre. Nangguba run si Hagibis sa Japan. Nakapangamuyo run ako sa mga guba sa mga templo kang Angkor Wat. Sa dyang aga kang Lunes, ginapamensar ko run ang mga obra nga gahulat kanakun sa Manila.

KAG nag-abot dyang mga binalaybay ni Ed. Sa akun pensar, nagapanawag run ako kaninyo: “Dali kamo, mga kasimanwa, alaw-alawun natun!” Daw sa nagaporutikal lang ako sa pag-istorya nga ang atun mga kaingod nga Buddhist sa Southeast Asia, halimbawa ang mga Balinese, Thai, kag kadya, ang mga Cambodian, padayon nagapanguyang sa andang mga kamal-aman. Nakita ko dyang tumpok kang mga insenso, bulak, pagkaun, sa kilid kang ginlatayan ko nga mga kahon paagto sa akun bungalow sa sangka hotel sa Bali, Indonesia, kang nagligad nga tag-irinit. Hasta sa duro pa nga kilid kag atubangan kang mga restawran, shop, hotel sa bilog nga isla. Amo man sa hotel ko sa Phom Penh, kag rugya sa Siem Reap kadya. Ilabi na sa mga templo. Sa akun pensar, nagakuob ako pagkatapos ko mabasa dyang mga binalaybay; takup ang mga alima sa dughan, sangka saludo kay Ed.

ANG binalaybay bilang pangamuyo. Bangud rugya ang himpit natun nga pagdumdum kang mga butang nga rapit kanatun, tuduk sa tagipusuon, nga mahimo, sa duro nga mga nagakaratabo, sa adlaw-adlaw nga kasaku, ukon sa ano pa man nga rason para malipat ukon hungod nga ginalipatan, nabilin sa pinakadalum nga bahin kang atun utok. Kag wara lang nagadumdum, wara lang nagahanduraw dyang koleksyon kundi nagadamgo. Nagatapos halimbawa ang binalaybay nga “text sa panahon kang paghigugma” sa dyang mga linya:

rugya nagapangalihid ako

sa tatlo ka dulunan

kang pamilyar,

tunaw nga distansya

kag posibilidad

kang paranawun

sa tunga natun.

LIRIKAL ang mga binalaybay sa Mga Laragway halin sa Paraiso. Ria balang nagakanta nga mga linya. Halimbawa, sa “Marapait”:

Nagakudug ako

Sa tandug

Kang imong mga tudlo

Nga nagadamgo

Kang kalayo.

PERO hay bukun hugot, bukun emo, bukun drama. Buot pa hambalun, wara nagawawaw. May emotional maturity.

SA amo nga rason siguro nga wara nahadluk dyang koleksyon nga sige, magsunod lamang sa ilig kang mga tinaga: kun ano ang pitik sa pensar, amo ang tupa sa pahina. Kalabanan kang mga binalaybay rugya naga-istorya, may istorya. Narrative poetry. Prose poetry. Isara ang “Paghulat kay Hamad” diin ang persona ukun ang nagahambal sa binalaybay nagaistorya kang ana inagyan sa sangka placement agency sa Ermita sa Manila. Wara run it pagpanago sa simbolo ukun metapora, klaro kag diretso ang sitwasyon nga ginalaragway, hasta dar-un kita sa katapusan nga mga linya nga nagapanggus-ab: liwan kita makabatyag.

KAG liwan man naton mapensar ang duro nga mga butang. Halimbawa: kamusta ang atun mga bugto, paryente, kasimanwa nga OFW? Kamusta ang atun mga suba kag minuro? Ukun parehas man kang sangka binalaybay rugya, may pamangkot kita nga “Pangumahun mo pa bala ang taramnan, Totong?”

SA sulud kang sobra lima ka oras nga biyahe sa kotse halin sa Siem Reap pabalik sa airport sa Phom Penh, nag-abot kanakun dyang paghangup: ginpasulabi ni Ed dyang binalaybay, “ Mga Laragway halin sa Paraiso” bilang titulo kadyang koleksyon indi bangud sa romantiko nga rason kang “walo ka oras nga bagtas” sa pagpanglugayawan pa-Dalagsaan, ukon sa nabilin nga mga kaanyag kag manggad sa palibot kadyang lugar kundi bangud para matay-ug kita sa atun ginahamtangan [pisikal nga lugar kag estado sa kabuhi] sa kahimtangan kadyang “Paraiso.”

SA paghugpa kang eroplano sa Manila, nahamtang sa akun pensar dyang mga dinalan, sangka pagsaulog sa pag-abot run kadyang libro ni Edison:

Rugya sa Mga Laragway halin sa Paraiso ang arkipelago, ang kalibutan: mga suba, uma, disyerto, karsada, halintang kang hagdan nga kawayan, hulot, “nga nagabukas sa mga gawang sa kasanagun.” Rugya ang panahon: dulunan kang tag-urugbos, malawid nga mga paskwa, bulan kang mga tumandok, pag-abot kang bagyo, pagdamgo kag pagdumdom sa panit. Nagabinalaybay si Jose Edison C. Tondares sa maninina, kulapnit, bakunawa, amo man kay Ms. Universe Catriona Gray. Bangod dyang anang una nga koleksyon —–ginhulat sa malawid —–kag nag-abot kadyang tag-arani, pasidungog sa mga kinaiya kang Kinaray-a. Rugya ang pag-ampo sa dumaan nga mga tinaga kag pagpati nga “ang lupa lamang nga kana nagtago/ang makahangup.” Amo dya ang Paraiso nga ginahalad kanatun tukibun ni J.E.Tondares. Giya ang pulong nga Kinaray-a, ginapaambit na dyang mga laragway – asul kang langit — para makapamati kita liwan sa tubig, madumduman ang mga manog-asin, kag makabatyag sa kasisidmon para sa mga bag-ong damgo diin iririmaw kita nagakayad sa masulug nga suba: sa aton karamig, labi ang aton kabalaka sa isara kag isara.

–Genevieve L. Asenjo

Manunulat sa Kinaray-a

Full Professor & Chair, Dept. of Literature, De La Salle University

Para sa dugang nga impormasyon, magbisita sa Facebook Page kang Bantugan sa Panulatan Kinaray-a. 

Mga Nagustuhan Kong Libro ng 2019: Kulto ni Santiago(Cordero), The Next Great Tagalog Novel(Derain),Tiempo Muerto(Hau), Kung Ang Siyudad Ay Pag-ibig(Piocos)

Genevieve L. Asenjo

Sa Pagbabasa, Ngayon

Binago ng social media at Netflix ang aking reading habits. Na-unburden din ako nito sa melancholia ng libro. Samahan pa ng serye ng kalamidad at katotohanan ng climate change, wala na rin akong pagluluksa: sige, sa’yo na kung talagang gusto mo; tapos ko na basa, sa’yo na.

Short attention span: nagbabasa ako ng pisikal na libro, nakahiga sa sofa, maya-maya dadamputin ko ang iPhone sa tabi at mag-log in sa Facebook, hanggang sa IG, hanggang magka-visual fatigue, hanggang mapagod na at kulang na uli ang oras sa 24/7. Reading takes time, ika nga, and I make time, at sa iPhone na ako madalas nagbabasa.

Kaya malaking bagay itong marami akong nabasa ngayong 2019. Mga libro, at akda ng mga Filipino! [Nabasa ko rin, at subukang ikuwento sa ibang blog, ang Trick Mirror ni Jia Tolentino & Patron Saints of Nothingni Randy Ribay, mga Filipino-American; ang A Month in Siena ni Hisham Matar, at ang In the Dream House ni Carmen Maria Machado).

Marahil dahil maraming kakilala at kaibigang manunulat ang nakapaglabas ng libro nitong 2019. Yehey! At isinasa-praktika ang pagbati sa pagbili ng libro, isang akto ng simpatiya dahil sa bagal at dalang ng publikasyon sa bansa, at sa totoo lang, kakaunting publishing outlet para sa literary title kahit pa nariyan ang mga indie publishing.

15 ang Long List ko. Ikukuwento ko, sa ibang pagkakataon, ang mga ito. Sa ngayon, narito ang natatanging apat:

Kristian S. Cordero, Kulto ni Santiago: Mga Kuwento(The University of the Philippines Press)

Ito ang diyalogo ko sa sarili matapos mabasa ang librong ito: “Ito ang marvelous realism. Ito ‘yon; marvelous realism na hindi magical realism, kahit pa parang synonymous sila. Malinaw na marvelous realism ito. H’wag din i-confuse na dahil dito, e, postmodern na. No, this is not postmodern. Realismo itong  Kulto ni Santiago kaya superior dahil hindi na niya kailangang mag-speculate the way speculative fiction is done here.”

Kung gusto ninyong makipag-argue sa akin, o sabihin nating “engage in conversation,” basahin ninyo ang libro at mag-skedyul tayo.

Ito ang naalala ko: “The story is the thing,” sabi ni Lydia Davis sa mga kuwento ng Mexican-American na si Lucia Berlin, ang A Manual for Cleaning Women(2015). Wala akong kiyeme sa pagsabing monumental ang koleksyon na ito dahil sa “the story is the thing” na organikong elemento rito, at kanyang integridad.

Grabedad din. Bayolente ang mga kuwento rito. Madalas, bata ang nagkukuwento, kaya epektibo. Dahil mga kuwento ito ng pagbabaklas, ng pagbabagong-anyo ng kanayunan at isang bansa ang ‘abrod’, ng mga transgresyon. Sa “Kulto ni Santiago” na lamang, may ganitong linya: lasapin: “Tiningnan ko ang ari ng Tatay at naalala ko ang bolang itim na kailangang ipasa ng aswang bago mamatay. Dahan-dahan kong isinubo at nilunok ang ari ng Tatay kasabay nang pagtilaok ng mga manok na naririnig kong parang magkasunod na iyak ng tuko.”

Mahahaba kaysa karaniwan ang mga kuwento rito. Ngunit natapos ko sa isang maghapon.  Ganito ang hila ng marvelous realism ni Cordero, na mga kuwento ng loob at looban(i.e. seminaryo, loob ng van, mga silid sa karnabal at peryahan, mga silid sa bahay, mga lagusan sa prusisyon) ngunit hindi lamang ng sarili.

May pakikinig ang Kulto ni Santiagosa mga trahedya ng pamilya, ng simbahan, ng bayan, ng bansa. At sa husay ng wika at dulas ng daloy ng pagkukuwento, naipapakita ni Cordero sa mambabasa ang katotohanan sa mga sitwasyon na kapana-panabik, kahindik-hindik, dahil, muli, hihiramin ko ang mga salita ni Davis ukol sa pagkukuwento ni Berlin, na wala rin akong duda isang ninuno ni Cordero: “A transformation, not a distortion of the truth.”

Allan N. Derain, The Next Great Tagalog Novel at Iba Pang Kuwento(The University of the Philippines Press)

Metacommentary ang mga kuwento rito ni Derain. Dinig ito sa mga titulo pa lamang: “Mas Pinadaling Paliwanag Tungkol sa Panopticon,” “Paputian sa Laba,” “Huling Bakunawa,” “Kung Sino ang Mas Kilabot sa Aswang at Tulisan,” “Hinggil sa Kulam at Katuwiran,” “Magpapandesal,” “Tatlong Kurimaw,” “Batang May Asong Alaga,” at ito ngang “The Next Great Tagalog Novel” na nagtatapos sa isang eksena saan sangkot ang manunulat, at ang totoong tao, na si Jun Cruz Reyes. Oo, nasa loob siya ng kuwento ni Derain, gayundin sina Lilia Quindoza Santiago, Rogelio Sicat, at marami pang personalidad sa panitikan, lalo na ang mga taga-UP.

Dinig ang ginamit ko hindi dahil sa tik-tik ng aswang na isang paboritong sabdyek ni Derain kundi dahil sa tono ni Derain. Kung magka-extra oras & energy ako, gusto kong sumulat ng papel na may pamagat, Tono Bilang Mensahe at Metodo sa mga Kuwento ni Allan N. Derain.

Sa ngayon, ito ang mga Salita na binulong sa akin ng Tikbalang: naaaliw ka sa pagbabasa kay Derain dahil habang babad pa rin ang karamihan sa drama, nasa pangungutyana siya. Ang ibig kong sabihin, mga kababayan, kritisismo ang malikhaing pagsulat ni Derain. Binubura niya ang Great Wall ng creative at scholarly. Borderless ang uniberso ng kanyang mga naratibo. Maging ang kanyang teksto ay hindi lamang salita kundi biswal.

Kung tunog academic ito, ganito: matalas siya sa pagpuna ng mga kabalintunaan at ginagawa niya ito sa paggamit ng wit & humour kaya satirical ang tono ng kanyang mga kuwento. Hal. sa “Paputian ng Laba” na maaaring sabihin komentaryo sa kulturang popular, partikular sa mga palabas sa TV at sa pantasya’t imahinasyon na nadudulot nito sa mga manonood, lalo na ang mga maralita. Kaya sa huli, mga sarili natin ang ating pinagtatawanan. Ito ang isa sa mga gustong mangyari ni Derain at hindi para patuloy tayong malugmok sa kultura ng aliw kundi para maging kritikal tayong mamamayan.

Hangad ko ang pagbasa ng marami pang Filipino kay Derain.

Caroline Hau, Tiempo Muerto: Novel(Bughaw, imprint ng Ateneo de Manila University Press)  

Nabasa ko at pinag-aralan si Caroline Hau bilang iskolar. Gusto ko siya, ang kanyang wika at pag-iisip. Kaya nang malaman kong may nobela siya, ang kanyang pinakauna, na-curious ako kung anong reading experience ang maibigay nito sa akin. Lalo pa at ang pamagat ay Tiempo Muerto. Ito ang tagkiriwi na alam na alam ko bilang batang Antique, probinsya sa Panay na pinanggagalingan mula noon hanggang ngayon ng sacada, o mga manggagawa sa tubuhan sa hacienda sa Iloilo at Negros. Lalo na sa Negros Occidental. Hanggang ngayon. Higit na ngayon.

Nabasa ko ito nitong Oktubre. Timing sa palabas ng Tanghalang Pilipino (TP) sa Cultural Center of the Philippines (CCP) na “Katsuri,” ang adaptasyon sa Hiligaynon-based Filipino ni Bibeth Orteza ng “Of Mice and Men” ni John Steinbeck, sa direksyon ni Carlos Siguion-Reyna. Napakagaling ng pagganap ng mga actor ng TP ngunit nakulangan ako sa adaptasyon, sa radikal na kontextwalisasyon para makipagdiskurso sa gahum. It was safe; mas nag-depict kaysa nag-engage.

Dito naiiba ang Tiempo Muerto ni Hau: may pagtataya ito.

Mga babae ang bida ni Hau. Si Racel, isang Singapore-based OFW na nagbabalik para hanapin ang nawawalang ina sa fictional na Banwa (salitang Bisaya para sa bayanng Tagalog, bagama’t ginamit dito bilang partikular na lugar). Transit point niya ang maid’s quarter sa enclave ng old rich sa Manila. Nakalabas man bilang “bagong bayani” na katulong, nariyan pa rin ang multo ng dependency sa mga agalon o amo na mga may-ari ng lupa at maimpluwensya sa local politics. Dumadaloy ang kuwento sa salitan ng naratibo nina Racel at Lia Silayco Agalon, tagapagmana at may hinahanap din, ang kanyang yaya. Si Yaya Alma, Nanay ni Racel. Interestingly, “I” ang POV kapag bahagi ni Racel, siya mismo ang nagsasalita. Pagbibigay boses sa subaltern. 3rd Person POV naman kapag bahagi ni Lia. May panoramic view & atmosphere. Magkaiba sina Racel at Lia, na nagtatagpo. Sa mga pagitan, ang mga multo at sumpa, at ang kasaysayan: mga manuscript ng Banwa na naitago ng pamilya ni Lia.

Kasalukuyan ang narrative time ng Tiempo Muerto. At pinapatunayan nito na foretold na ng mga pangyayari sa nakaraan ang ngayon kung kaya ang “necessary ending” nito.

Dito, sa kung paano tinapos ni Hau ang nobela, kitang-kita ang kanyang kamay bilang iskolar. Conflicted ako. Ang dating sa akin: lohikal bilang ideological decision, contrived bilang creative o stylistic decision. Gayunman, mabuti itong discomfort na hatid ng earnestness at ending ng nobela: generative. Napaisip ako: iyon na lang ba – pa rin – ang “makabuluhang” opsyon o alternatibo?

Kapwa trabaho at produkto ng imahinasyon ang nobela at nasa Rizal(ian) mode (pa rin) ang simula at wakas ng Tiempo Muerto: (mga) bidang nagbabalik sa kanyang bayan, at basahin n’yo ang nobela kung naiintriga na kayo sa ending.

Carlos M. Piocos III, Kung Ang Siyudad Ay Pag-ibig: Mga Tula(The University of the Philippines Press)

Mapapaibig ka hindi lamang ng pamagat, ng pabalat, ng mga tula mismo, maging ni Carlos Piocos na makata, kundi ng Introduksiyon ni Raniela E. Barbaza at blurb ni Luna Sicat Cleto. Hayaan ninyong sipiin ko, para sa inyong hindi pa nahahawakan ang libro:

Ani Barbaza: “ Totoong hindi lamang ngayon lumilikha ng “katotohanan” upang makapaghari ngunit ibayo ngayon ang paglikha ng mga “katotohanang” armas na nga ang kalikasan. Sa ganitong kalakaran sa daigdig at sa Pilipinas, higit lalong pangangailangan na bumigkas ng katotohanan. Tinutugunan ng mga tula sa kalipunang ito ni Carlos ang kahingiang ito ng kasalukuyang panahon. Walang pakundagan, walang pangingimi, walang alinlangan, at walang kapatawarang iginuguhit ng mga tula ni Carlos ang totoo: inangkin ng mga may kapangyarihan ang wika mismo’t iniwan tayong mistulang mga katawan na lamang na binura ang mga mukha at inalisan ng pangalan.”

Ani Sicat Cleto: “Sukat at suka ng Lungsod ang mababasa sa mga tula: may katapatan sa damdamin at integridad ng talinhaga, laging sapat at balanse, walang nakaharang o nakapiring sa pagpulso. Kapag tinutulaan ni Carlos Piocos III ang anatomiya ng halik o ang pag-uusisa sa mga iniwang labi, nahahango niya ang buhay na sandali ng pamumukadkad at pag-iral nito. Kailangan natin ng ganitong tinig sa tula sa numang panahon.”

Ano pa ba ang maidadagdag ko?

Isang katawan ang Siyudad ni Carlos Piocos III, ang Mahal na sinusumbatan dahil “nakaligtaan nating magluksa” (“Hayaang Humayo”). Ang Siyudad na isang panahon at kondisyon na naisa-katawan, kaya ang dahas, sa bokabularyo, at sa pag-ukopa ng mga linya sa pahina.

Natapos ko agad basa ito sa gabi ng pagbili. May intensity at urgency ang mga tula sa koleksyon, enerhiya ng Siyudad na isang “shock & seduction” dahil dinadala tayo sa mga “bagong himpapawid,” “bagong dagat,” “bagong siyudad” (“Pamamahay”).

Bago ang mga tula ni Piocos, mga bagong uri ng kahirapan sa bagong kapaligiran: “Araw-araw, uumpisahan niya/ang kanyang umaga sa isang kurot ng tinapay/at madilaw na sabaw, pakikinggan ang masayang/agahan sa hapagkainan habang siya ay magtatago/na parang kasalanan ang kumain sa loob ng kusina” (“Itineraryo”). Bagong politika rin, at estetika.  Walang metapora-metapora kundi lirikal na mga himutok, hinaing, hinagpis, hikbi na “bumibigkas ng isang tula sa di pa natin kilalang wika” (“Itineraryo”), kumakapit “sa’yo habang kapwa tayong nakatulala sa kawalan” (“Mass Grave”), at ang aking paboritong linya: “Hayaan mong maging aking bagong/ nasyonalidad ang iyong pangalan” (“Refugee”).

Hiwa.

Naisip ko: postkolonyal ang koleksyon. Ngunit ano ba ang ibig sabihin nito para sa mga mamamayang katulad natin, mga invisible at disposable na katawan sa Siyudad na kapwa Tagapagsalita at Kinakausap ng/sa mga tula ni Piocos? Narito ang precarity, at ang kaakibat nitong anxiety. Tumpak ang pangwakas na tula, ang “Homo Sacer.”

Natapos ko kaagad basa sa isang gabi ngunit kailangan kong balik-balikan, ulit-ulitin. Walang pagsasawa. Nasa putok at sabog ng mga laman (content) sa linya ang affective power ng Kung Ang Siyudad ay Pag-ibig. Mga modernong poste at bloke ng mga salita; pino ngunit hindi sanitized kaya aural, visceral. Sagana sa pangngalan at pandiwa. Chiseled na mga linya, may masel: charming sa kanilang tigas at bigat.

Poetry gymnast si Piocos. At tama si Barbaza: “Mahirap basahin ang mga tula sa kalipunang Kung Ang Siyudad ay Pag-ibig ni Carlos Piocos III.” Humihingi ito ng kasanayan sa pagbabasa, ng mahaba-habang kasaysayan ng pagbabasa ng isang mambabasa. Ng Oras. Ng Atensyon. Ngunit huwag, huwag kayong ma-intimidate. Itong “kahirapan” ang intrinsic value at atraksyon ng koleksyon.

Pagkukuwento ang pagtutula ni Piocos: walang matalinhaga rito. Mga introspeksyon at imbestigasyon lamang ito ng ating inner lives: “Blotter,” “Cartographic Sketch”, “Self Portrait,”  “Itineraryo,” “Postmortem”, “Postcard,” “CCTV” report. Ang totoo pa, katulad ng isang gymnast, napapadali tingnan ni Piocos ang masusing disiplina na nakapaloob sa pag-iisip at pagsusulat ng koleksyong ito: hindi natin nakikita ang pawis at dugo, sambulat ito ng silakbo ng bawat tula, kinang at kislap ng sensibilidad at talento na hinog sa panahon, hasa ng pakikipagsapalaran sa mga siyudad. Salamat.

Pagbabasa Pa Rin

Pagbabasa ang aking pahinga. Katulad ngayong Pasko. Nakakapagbasa rin, uli, dahil Pasko, pamamahinga.

Pagbabasa, pa rin, para makasulat, uli. Katulad nito.

Muli’t muli, namamangha ako: sa natagpuang pag-iisip at pagdamdam sa mga salita ng kapwa, sa mga katotohanang napagnilayan nila at naitanghal: inaakay nila ako sa kanilang liwanag para makita ko rin ang nakita nila, ma-pangalanan ang mga hindi ko pa nahanapan ng salita, at upang magsulat din ng mga natagpuan kong katotohanan.

Maligayang Pagbasa!

Sa Alaala ni Gilbert Yap Tan, 1956-2019

Mambabasa, Manunulat, Kaibigan

Mga Tagdaug kang Bantugan sa Panulatan Kinaray-a 1 & 2 kaimaw ang mga convenor kag halangdon nga mga bisita. Nagapungko halin sa wala pa-tuo: Noel de Leon, Publisher, Kasingkasing Press; Dr. Genevieve L. Asenjo, Chair, Dept. of Literature, De La Salle University-Manila kag Founder kang Balay Sugidanun; Dr. Jelyn O.Alentajan, Vice Chancellor for Academics, University of Antique; Fr. Cornelio Ysulat, Jr., PhD, Head, Antique Diocesan Catholic Schools; Fr. Edione Febrero, President, St. Anthony’s College; Mrs. Felisa Beriong, DepEd-Antique Schools Division Superintendent, kag Jose Edison Tondares, Director, Research, Planning, and Development Office, St. Anthony’s College kag ang nangin pinakasaku sa tanan. Hapon kang Pebrero 26, 2020 sa AVR kang SAC.

MAY PITO (7) – kag sigurado ako sobra pa – ka nami nga natabo sa Bantugan Panulatan sa Kinaray-a (BPK) sa ikarwa na kadya nga tuig. 7 lang anay hay magic number sandig sa 7 ka adlaw sa sangka semana, kag sa duro kag iba pa nga pagpati suno sa istorya ka mga mal-am, amo man kang siyensya.

1. Nagburuligay ang St. Anthony’s College (SAC), University of Antique (UA), Kasingkasing Press nga naka-base sa Guimaras, dyang inyong Balay Sugidanun, kag ang Dept. of Literature kang De La Salle University sa Manila nga may nabaton nga suporta halin sa Office of the Vice President for Lasallian Mission(VPLM). Nagbulig man bilang hurado ang darwa pa ka Bugal kang Antique, sanday John Iremil Teodoro kag Glenn Sevilla Mas. 
2. Naghalin sa guwa kang pungsod kag probinsya ang iba nga tagdaug. Naman-an run ninyo kon sin-o ang mga dya. Puwede liwan mabasa ang bilog nga listahan rugya: https://andreaguanco.com/bantugan-sa-panulatan-kinaray-a-concludes-second-season/ Nami bangod ginakilala naton ang variety kang Kinaray-a, bagay nga nagapamatuod ka ana kadya pagkadalum kag pagka-mal-am, pagkamanggaranon sa bokabularyo kag tono, kag duro pa nga kinaiya. Buhi ang tinaga: tanan produkto kang pagkitaay, salungkita-anay. Nagabiyahe ang tinaga, nagalain — dinamiko.

   Mga Tagdaug kang BPK 1 & 2. Halin sa wala pa-tuo: Reyson Samulde, Jeha D. Veñegas, Nanay ni Nestor E. Cancan, Jr., Julbert Paloma, Dreamrose Barcebal, Roselyn Abuela para kay Linda Arnaez-Lee, Ritchel Leonida, Argie Train, Kirk Morallos, kag Anne Francine Jean Corillo. Litrato halin sa FB kang DYKA.

3. Nakabaton kang cash prize, plake, pinutos kang mga libro kag t-shirt, amo man lei ang aton mga tagdaug. May kalipay, dungog, kag kuwarta sa pagsulat sa Kinaray-a.

4. Nadayon gid ang awarding ceremonies kang Pebrero 26, 2020 — sa panahon kang COVID-19. Gintambongan dya kang mga tagdaug kag andang pinalangga, mga estudyante kang SAC ilabi na ang Education majors, iban pa nga mga manunulat sa Kinaray-a, mga manunudlo kang UA kag DepEd-Antique. Presente man gid ang mga convenor.
5. Nahiwat ang programa sa Kinaray-a. Kanami pamatian! Tayuyon hay may continuity script si Ed! Preparado gid. Sagad ang napili nga host — si Jofred Martinez! Namian ako kang mensahe nanday Fr. Edione Febrero kag Ma’am Jelyn Alentajan. Kag may OKM — first time ko nakita kag nabatian sa personal si Mark Andio Dela Gracia. Rugya ang ekserpt ka anang pasundayag, ang “Wanhun Ta Ra Bay” halin sa anang album nga Bagtik. 
6. Nalunsad ang una nga libro kang mga binalaybay sa Kinaray-a nga may lubad sa Ingles ni Jose Edison C. Tondares, ang Mga Laragway halin sa Paraiso (KasingkasingPress, 2019). Nalunsad man 50 ka bilog nga poster nga materyal pangtudlo sa Kinaray-a, ang Kinaray-a Infografiks.
7. Nag-lektyur ako: nagpresenta ka tatlo ka modyul sa pagtudlo kang pira ka mga pinili nga mga obra nga nagdaug sa Sinanto Pangbata (obra nanday Linda Lee kag Jeha Veñegas), Binalaybay (obra ni Nestor Cancan), kag Bugu nga Sugidanun (halin sa koleksyon ni Alyssa Jude Montalban).Nasadyahan ako nga nahimo ko dya.

   Si Pangga Gen sa anang presentasyon kang teaching module kang pira ka mga nagdaug nga obra sa BPK 2.

Hasta sa 2021. Padayon sa pagsunod kag pagsuporta para padayon mabuhi ang aton komunidad. 

Komposo ni Dandansoy

Ako si Dandansoy nga kon inyo madumduman, sang ginikanan kag kahagugma ginbayaan. Tanan sila sa Payao nagpadulong kag siling nila kon ako sa ila hidlawon, ang Payao akon lang tan-awon. Apang tandu-tandu sa dagat, tandu-tandu sa bukid, pila na ka presidente sa Pilipinas nailis, ang Payao sa diin…sa paminsaron dili ko makurit. Sa diin ang Payao sa naga-urulhot nga kabalayan sa tunga sang talamnanan? Sementado sa nanari-sari nga kadakuon kag duag, ang Payao bala sa Hongkong, sa Japan, sa Saudi, sa Canada, sa Italy?  

Salamat sa Diyos, ining pamangkot nasabat gid man, gani sang komposo buot sa inyo maglingaw. Sa gahum sang sugilanon kag ambahanon, ang kabuhi ko kag paghigugma liwat pabantugon. Gani mga abyan, kon mahimo dili magdali. Igso-on sa tabuk nayon, hapit anay sa amon. Waay kita sing buyu nga pagamam-un, apang kon ikaw sang tinanuk nga saging makauyon, hala bira kita upak kag sang malamig nga softdrink sa tiyan pagaligay-ligayon. 

Ako si Dandansoy, dili na binayaan, kasubong sang ginkanta sang madamo nga iloy kag manugbantay-bata sa pagduyan, pagpaili-ili-tulog anay. Kasubong sang ginsa-plaka sang mga tawo nga kilala kag sa ila naghatag sang kadayawan kag madamo nga kuwarta. Ang akon suwerte nagbag-o isa ka Domingo it aga sa bulan nga tagkirewi, kon sa kamal-aman pa. 

Ako si Dandansoy, alyas Engineer sang barangay, sadto 29 anyos kag sang isa ka abu-abuhon nga van nagapanag-iya, naga-drive. Amo nga si Kapitan Tyago nangabay kon mahimo sugaton sa airport sang Iloilo ang isa ka doktora nga sa amon magakadto. Lorena Advincula ang iya ngalan, apo ni anhing Eddie nga napatay sa pagbanug sang tinae. Kailo nga mal-am, waay gid matabangan. Ay, ay, ay, ang mga pobre sa ospital sang banwa, sang probinsya…! 

Akon nadumduman nga classmate ko ining Lorena sadtong elementary. Ambot kon uso pa ini subong apang kami sadto may ginatawag nga feeding. Sang grade three, kami ang pares sa paglugaw sang manamit nga bulgur wheat. Ang iya iloy, si Manang Acay, ang naghimos bangod sadto pa lang maluya na si Lola Engrad nga sa akon nagtatap. 

Ako si Dandansoy nga maniwang, sang isa ka kaldero ginpalukdo pa-eskwelahan. Husto, pakot gid n’yo, ang kaldero sa tunga sang talamnanan nagtabingi – nahulog – kag ang lugaw indi sarang mapudyot. Sa kakulba, ako sa shorts nag-ililihi. Kaluoy nga Dandansoy, kinadlawan na, waay pa makasalbar sa paha ni Lola kag sa buyayaw sang maestra. Paano ko malimtan nga sa idalum sang kahoy nga laua-an sa likod sang eskwelahan, ako sa paghilibiun ni Lorena gin-updan?  

Ay, ay, ay, ang pobre ko nga tagipusuon nanunlog. Dayon ko sia nakilala sang sa airport nagapaguwa kag manghulonghulong bitbit ang isa ka daku nga bag nga itom. Malip-ot ang buhok, nakaputi nga blusa kag shoulder bag nga pula subong sang iya gin-text sa akon. Ginsu-gata ko sia sang matam-is nga mga yuhom. Ang pobre ko nga tagipusuon, anano nga dayon ang pagkuba-kuba – sa pagrulukso-lukso daw sa ginaituk.

 “Sang ina ka pa?” Sugata nia. 

 “Wala lang madugay, a.” Ginkuha ko ang iya dala kag kami nagtabok sa nagalinumba-anay nga salakyan kag pasahero sa kalsada. Ang matuod, mga tatlo ka oras ang akon hulat. Bal-an n’yo man, baryo pa ang sa amon kag ang alagyan, abaw a, kabudlay ispelengon! Sadto lang sia nakapauli halin sang magsaylo sila nga magpamilya sa Manila sang maka-graduate kami sa grade six. Pila ka bulan antes sina sang mapatay ang iya Lolo Eddie. 

Diretso na kuno kami, sa baryo na manyaga. Magabalik na sia sa sunod nga semana. Bal-an ko nga subong sang madamo pa nga abyan kag kilala – bangod sa kasakuon sa syudad ukon sa ano pa man nga rason nga sa paghibalo waay ako sing kinamatarong – dili sia maglawid sa pagpauli sa uma. Pero ambot, sa pagpaminsar nga sa sunod nga semana dili ko na sia makita, daw sa latay sang nagabiti nga latigo sa akon pamatyag. Ay, ang pobre ko nga kalag nagtalang-talang. Pen, pen de serapen sa diin bala ang mas masubo, makatalagman: ang magalaon gid lamang ukon ang magpasimpalad bisan pa liwat pagabayaan? 

Ugaling ang tingog ni Lorena sa pagpangamusta nagtulutumbo amo nga sa batsehon nga kalsada ang amon laway nagwilisik.  Nasimhutan ko ang mga rosas nga sa atubangan sang balay nagapamukad kag ginapanan-awan nga sa iya ginahatag.  Sa paglingkang-lingkang sang van, nagdut-anay ang amon mga siko kag abaga nga daw sa kanami lang bala magligid-ligid sa kama. Anano nga daw sa may alibangbang sa dughan ko nagkapa-kapa paguwa nga sa dalanon nabilin ang pila ko ka kakulba! 

Pagadayunon ko ang akon komposo sang mag-abot na kami sa baryo. Sanglit tabuan nga Pacquiao-Morales rematch, asta sa balkon buta gid ang balay ni Kapitan Tyago. Luwas pa nga ang ila TV indi lang colored, indi lang daku, kundi flat screen gid nga Panasonic! Pinakauna sa baryo, salamat sa anak sini sa Saudi. Mapagsik ang pang-abi-abi kay Lorena sang nagtululumpok nga tuman ang reklamo sa kadamo sang pasayod. Hala sige, pakilala nga sila man paryente. Nadumduman pa bala nia sadto… kilala pa bala nia si amo sini? Kumusta ang iya pamilya? San-o naman sila iya magakari? Ay, ay, ay, si Lorena, ang doktora halin sa Manila, sang naglalabug nga mga liug kag nagpanghublas nga panulok, sang bilog nga baryo ginsunod. 

 “Te, ‘Day, magkano ‘yong pusta?” Lahug ni Kapitan, maniwang nga tawo, sang si Lorena makapungko na. “Siguradong tumba na ang kontra.” 

 “Tan-awon ta anay, e,” sabat nia nga nagayuhom. 

 “Aba, maayo gid…kabalo pa!” Ang tingog ni Kapitan nagahara-hara nga subong lang ang bilog nga manugtan-aw nakaangkon sang kapagsik dili lamang sa paghulat sang sambuwa nanday

Pacquiao kag Morales. “Kita n’yo…aton ining doktora…libre…gani indi gid magpabungol-bungol. Karon sa alas-kuwatro, sa barangay hall gid magkadto.”  

“Manyaga muna tayo, ‘Day,” guyod sa iya ni Manang Delia, ang but-anan nga asawa ni Kapitan. “Engineer…” hagad man sini sa akon. “Mainit-init pa ang tinola. Langka kag kadyos.” Duha man lang tani ka lat-ang ang amon balay pero sanglit mas manamit maghigop sang sabaw nga may upod nga dalaga kag magtan-aw sang boksing nga subong lang sa sinehan, sa lamesa sa pihak nga hulot ako nagpadulong. 

“Karon sa gab-i maihaw ‘ta sang manok, a,” pabati-bati ko kay Manang Delia. Ang matuod, luyag ko mahibal-an kon ini paborito bala ni Lorena. “Ano ayhan ang maayo, fried chicken ukon tinola?” 

 “Dami na sa ila ni Engineer.” Dayon pasiplat-pangiray sa akon ni Manang Delia. Huo, amo na sila sadto tanan sa baryo, tanan na lang nga magkari nga dalaga, sa akon ginatodo. 

 “Bisan manok pa kag itlog, a.” Abaw, daw sa nangusyan man ako sa akon namitlang. Matuod ako may poultry kag waay gid kaso nga si Lorena pagaihawan, pagalitsonan. Apang atong pagpasakay sa umpisa pa lamang sang pagpang-unlog pinasahi kag sa napamatud-an, makatalagman. 

Ako si Dandansoy, dili man gid gwapo pay may dalitan nga angkon. Dili man sa pagpahambog, madamo sadtong kolehiyo tubtob sa opisina sa munisipyo ang mga dalaga nga nagpabatyag, nagalaum. Kon ipamangkot n’yo pa sa kamal-aman, igasugid nila nga maalam ako kag but-anan. Apang mapati man kamo ukon indi, kamot lamang sang una ko nga nobya – huo ang nagbiya – ang akon nauyatan. Sa mga tion nga ato ginasunlog gani ako sa inuman – ngaa kuno kasubong na lamang sa pagprotekta ko sa mga watershed ang pag-amlig ko sa akon  sarakangan. Siguro labi lang ako nga nangin pislian umpisa sang ako mabansagan nga si Dandansoy – bata, ulitawo nga binayaan. 

 Apang sang udto nga ato, bal-an ko man nga dili na gid ako makapangindi sa liwat nga paghutik sang tagipusuon. Sang masayuran nga yes, daug na si Pacquiao – tumba-lipong gid ang kontra kag ang hilinugyaw sang bilog nga baryo kalipay-pagpabugal sang bug-os nga pungsod, sa tagbalay kag bisita dayon akon lisensya. Sa balay ako nagpauli kag magpaligo – nagpahumot, pa-guwapo. Sa poultry ginsugo ang isa ka sidekick nga solterito agod magpangita sang tulotam-bok nga manok nga pagadal-on sa balay ni Kapitan Tyago. Sa hardin gintan-aw ang mga tanom nga rosas sang laon nga tiya kag ginpangamuyo ang ila pagbuskag. Ako si Engineer Dandansoy, ginkalipay ang mangin bodyguard ni Dra. Lorena, agod si kon sin-o man nga tampuhaw nga overseas sang baryo ukon politiko sang banwa dili makaporma. 

 Husto lang nga nagsalum na sa paminsaron sang bilog nga baryo ang pagdaug ni Pacquiao kag nabangot na ang mga kanding, baka, kag karbaw sang ginsugat ko si Lorena. Isa ka karton sulod ang binotelya sang ferrus sulphate, vitamin C, pills kag condom ang sa akon iya ginpadala. Bag-o man sia paligo kag isa ka manayanaya nga lin-ay sa sandal, pantalon kag polo shirt. Tinumpok sang kababaihan ang amon naabutan sa barangay hall. Tumalagsahon ining hitabo nga ang baryo sang isa ka doktora pagaduawon. Tatlo pa ka baryo, patukad-padulhog ang pagalakton para sa pinakamalapit nga Barangay Health Center, kag ang pag-ulhot sang midwife subong kalaka sang lati kag ugsad. Amo nga si Manding Soteng, manugbaligya sang bandi, nanglatas pa sang banglid kag suba sang mahibaluan ini. 

 “Abaw, abi mo lang ‘ya, ‘Day, tuig-tuig ako nagapabunyag,” panugiron sini. “Tama na, sobra na, siling ko kay Manong mo Estong. Apang ano ang mahimo ko?” Gusto sini mahibaluan kon bala naganiwang gid man ang babaye kon magtomar sang pills subong sang nabatian nia sa mga istorya sa suba sa iya pagpanglaba. 

 “Ay, maayo lang kay sahuan ko iya ang pills. Kon dili siguro, ambot lang kon tatlo lang ang akon bata,” si Lea, manugbaligya sang kamatis kag bag-o lang nakapasemento sang balay. 

  “’Yang si Rogel…abi n’yo lang, puerte gid labi na sadtong mga trayntahon pa lang kami. Susmaryahusep, halos aga, hapon, kag gab-i.” Dayon sini halakhak. “Kag dili gid, bisan ano ko kapirit, dili gid sang condom maggamit.”  

 “Ay, ako ‘ya, nagpakapon gid takon,” si Carmen, isa ka Barangay Kagawad.        “Hadlok man ‘ko sadto kay siling nila di ka na ‘ko manamitan. Te, naga ta haw?” Utoy-utoy man sini kadlaw. “Mga desperatis lang na ‘ya, di bala, Doc? Hay…ano abi kay katig-a gid sang ulo sang iba diri. Gusto lang magpanamit pirme.”  

“Te, ikaw ‘ya, “Day,” si Lea sa mala-hani nga tingog, “pila na imo?”

“Wala pa, ‘Nang,” padayon kuha ni Lorena sang blood pressure sang kamal-aman. “Malaon na ‘ko siguro.”

 “Sus Ginuo! Ngaa man ‘ya…ari si Endyiner hu,” madasig nga sugpon ni Carmen. “Sa husto namankamo nga edad kag makasarang.  Ay, abi mo lang ‘ya, “Day, mas maayo gid ‘ya nga may bata ka.”

“Amo na ang dili ko maintindihan subong,” sal-ut ni Manang Gloria nga may mga maestra nga bata kag masaku na ang reklamo sang paglingin sang ulo. “Ang makasarang, dili luyag mag-asawa. Kon luyag man, dili makabata. Naga man ang iba, hala sige pa gani ang kumos-hilot agod mahulog pero kon ngaa amo pa ang nagadayon.”   

Apang hinali natublag ang ila malapuyot nga istorya, amo man ang paghampang sang kabataan sa plaza. Si Manang Buday nga presidente sang Barangay Pastoral Council naghangus nganagpadulong. “Ay abaw, ‘Day,” sugata nia kay Lorena, “salamat sa pagkari, sa pagkaba-laka, apang ngaa subong lang vitamins nga ginapanghatag mo ang condom kag pills? Basi makalab-ot kay Father Miguel, mabuyayawan gid kita!” Kag ano na lang kuno kon makakadto sa kamot sang kabataan? Sus Ginuo, basi labi nga mangisog sila sa pagtilaw-tilaw. Ay, abaw, sa gilayon gid kuno untatan!

S’yempre pa, waay gid nalikawan ang pagsabtanay sang kababaihan. Nangin klaro, nangin diretso ang pagpautwasanay sang mga paminsaron kag balatyagon nga sa pagtinumpok-tumpok lamang sa pagpanglaba sa suba kag bomba nagaguluwa. Subong abi sang panindugan ni Soteng nga tama na, sobra na ang anum ka bata. Ngaa kuno mapati sia iya sa sermon ni Father Miguel nga ini gani ginasugid nga may bata sa isa ka katekista? Kag ngaa haw kuno, hatagan sila sang simbahan sang inugpakaon kag inugpaeskwela? 

Gilayon man nga nag-abot si Kapitan Tyago kag kay Dra. Lorena nangayo sang pasaylo. Nasubuan gid sia nga damo gihapon ang kulang sa ihibalo sa ila kinamatarong. “Padayon,” mando nia, “sa pari ako ang bahala.” Kag labi nga nagdayaw ako kay Kapitan. Waay sing pagkabalaka nga sa masunod nga eleksyon mahimo ato nga pangontra sa iya. 

“Don’t worry, Kapitan,”sabat ni Lorena. “Buo ang aking loob.” Dayon man sini atubang kay Buday. “Don’t worry, Manang Buday, magseminar man kita sa mga pamatan-on kag maging responsable sila sa kanilang mga desisyon.”    

Amo nga sa pagpadayon, ako kag si Lorena nagpungko sa idalum sang akasya sa pag-hingalup sang adlaw.Malapit ini sa lote nga sadto sang ila balay ginatindugan kag sang adlaw nga ato, ginapunihan sang mga ralaswahon kag kabulakan. Matuod, siling nia, dili na solo sang mag-asawa ang ila desisyon sa pagpamilya. May intervention na, may pasilabot sang World Health Organization, sang United Nation, sang Department of Health sa mga programa sini kag pag-ayuda sang condom kag pills. 

 “Gusto mo sang bata?” Pamangkot ko. 

 “Kahit sino naman siguro. Pero ayaw ko pa.”

  “Pero sang nobyo mo gusto na?”

   “Paano mo nalaman?”

   “Lagpat lang. Kon amo, may ara.”

   “Pinapasunod ako sa Amerika.” 

Ay, ay, ay ako si Dandansoy nga binayaan, ngaa sang dimalas daw dili gid mabulagan. Apang nakita ko sa iya mga mata ang akon man kapung-aw; nahibaluan nga ang iya gutom dili man sa tiyan, kag ang kauhaw dili sa tutonlan amo nga sang paglaum ako waay nadulaan. Ang akon Payaoiya Amerika kag bisan pa silingon nga ang tagipusuon waay sing pagkalimot, maka-gagahum ang kapung-aw, ang kahidlaw, kag kami karon iya ang magkaupod. 

 “Pero di ko makita ang Amerika sa akon mga damgo,” siling nia.

 Sus Ginuo, abi n’yo lang kon daw sa ano ang pagkuba-kuba sang akon dughan; daw sa tampuhaw nga nag-udyakan! Nagpati ako sa iya kay bisan ako man, huo nagahandum makakita sang snow kag makaangkon sang dolyar, apang dili agod didto mangabuhi. “Amo gali nagpauli ka,” siling ko nga labi ginkugmat sang mga masunod nga sabat.  “Huo. Parang may kung anong parte ko nga nabilin diri na mapanatag lamang ako kung makauwi.” 

“Kag kumusta ang pakiramdam mo karon?” 

 “Ikaw? Siling nila sa PUP ka nag-graduate, hindi ka nahidlaw sang Manila?”  

 “Ari na ang tanan sa Iloilo, luwas sa pag-ugwad sang mga baryo. Okey na ako nga makapa-SM ukon makapa-Robinson kon san-o ko gusto. Damo man ang seminar kag training sa Manila, sa Cebu, sa Davao. Nakakadto naman ‘ko gani sa Korea kag Japan. Sang isa ka semana lang may meeting ako sa isa ka telecompany para sa dugang nga cell sites abay wi-fi. Ngaa handumon ko pa ang trapik, gahud, polusyon? 

“Pero walang malinis na tubig diri. Of course, di naman ibig sabihin talagang malinis ang tubig sa Manila pero look, hasta subong suba kag bomba gihapon. Nagadunot ang inyo tinae. Alam mo bang kaya nag-doktor ako dahil sa nangyari kay Lolo? Cancer of the liver ang iya nangin balatian. Syempre, nalaman ko lang ‘yan sang Biology major na ako dahil sabi ng kamal-aman, nagbanug ang tinae nia dahil nahiwitan.”   

 “Amo nga maayo gid kon ang katulad mo mangin matuod nga doktora sang baryo.” 

Ay, ay, ay panulok nga naglapaw sa mga bakulod kag bukid ang iya nangin sabat. Bal-an ko nga nagabiyahe ang iya paminsaron sa Manila tubtob sa Amerika. Ambot kon bangod sa dapya sang tun-og kag huni sang sirum-sirum kon ngaa labi nga nagbaskug ang akon buot. Siling ko sa kaugalingon, kon nagapanakayon man ang iya paminsaron kag nagapanimbang ang iya balatyagon, gusto ko malatunan sia sang akon paglaum.

Gin-istorya ko nga bisan nabulilyaso ang proyekto nga patubig ni Kapitan bangod napierde ang iya congressman, sigurado na ang ayuda sang isa ka NGO sa bulig man sang pribado nga mga tawo. Naumpisahan na ini sa madamo nga dagyaw kag bilang pamatuod, gintudo ko sa iya ang Yalo watershed kag ang mga banglid sang narra kag mahogany. Saulado ko ang mga detalye halin sa natakos nga distansya, budget, balaklon nga mga tubo, kabilya, piyesa kag madamo pa. Ginapanan-awan ko na ang adlaw sang pagsagawak sang malimpyo nga tubig sa lababo sa kabalayan kag ang padayon nga pagpananom sang kakahuyan. 

Nagtangu-tango lang sia kag gihapon sa malayo ang panulok nga sa liwat akon nabatyagan nga ako si Dandansoy binayaan. Pilit ko man ini itumba, itikwang, palagyuhan, daw sa igi nga sa panit ko nagakamang.  Ang iya kahipos nangin daguob sa akon paminsaron. Sadto 

nga sirum labi ko nga nahibaluan kag nabatyagan nga isa ka tumandok nga pangayaw – kasubong sang ginadamgo ko nga tubig – ang doktora nga akon palangga. 

Pen, pen de sarapen kutsilyo de almasen, “Fight hasta malipong,” singgit sang kabataan; “Para sa bayan ang laban na’to,” singgit ni Pacquiao. Now or never ang rosas sa hardin kinahanglan mahalad kag mahatagan sia sang mas daku pa, mas dalum nga rason agod ang Amerika dili na gid ikonsidera. 

Amo nga bisan pa nangin masaku sang mga masunod nga adlaw, ako si Dandansoy Engineer sang munisipyo, waay nakalimot sa pagpabatyag sang paghigugma kay. Nagpadala sang bandi, nagpasag-ub sang tubig, nagbakal sang mga padala nia sa banwa, kag salamat sa cellphone, sa pagbaha sang mga nagapakonsulta sa iya akon napadumdom nga magkaon na, magpahuway, kag sige lang yuhom kag pasakay sa kon ano man nga unlog.  Nasundan ko man ang iya mga hilikuton parehas sang pagbisita nia sa ospital sang banwa kag sa pamunuan nakipag-istorya. 

Sa baryo madamo man ang nagkalatabo. Luwas sa masami nga pagma-oy sang pila ka soltero sa pagkapierde sa bulang kag sa sugal ukon sa simple nga kabangdanan nga nahubog, namuyayaw si Manang Condring nga komadrona. Kasubong ni Manang Buday, presidente sang BPC, sia man kontra sa condom kag pills sa obvious nga rason. 

Ara man si Uwa Girum, kilala nga manugsantigwa sa tabuk-suba. Suno sa iya makaga-laba ang paggamit sini – daku nga sala ang pagpatay sang bata!  Nakita na kuno nia sa iya pagsantigwa ang katapusan sang kalibutan. Tan-awa ninyo, panugiron nia sa kababaihan nga nagapanglaba sa suba, kadamo karon sang sunog, sang linog, sang baha, kag bisan ang mga man-ug kag ilahas nagaguluwa! Ini tanan bangod sa kasal-anan sang katawhan kag ang mga bag-ong bun-ag ang makasalbar!

Sa punto nga ini bal-an ko nga ginahawat-hawat na ang inyo pagginhawa indi sa kon ano ang posisyon ni Lorena sa mga hitabo. Nasiguro naton nga indi malingkang ang doktora sa iya natun-an. Luwas pa nga nagabagrot ang iya ngipon sa pagdumdom nga ang iya Lolo kuno ginhiwitan. Kon ako naman iya inyo pamangkuton kon bala nagapati ako sa babaylan, sa manugbulong, ini lamang ang akon matugda, abyan: sadtong bata nakasunod ako kay Lola didto sa San Joaquin sa pagtukad sa katapuan sang Estrella Bangotbanwa. Dili ko malipatan nga sila tanan nagahilibion samtang nagakanta, nagapangamuyo, nagalakat-atubang sa apat ka pamusod sang kalibutan. Nasaksihan ko si baylan Jose sa pagsayaw kag matuod ato makapalanindog-bulbol. Sang magsakit ang akon ulo, sa iya orasyon dungan huyop sa akon lubot kag nusnos sang luy-a, ako nag-ayo. Nagdayaw ako sa iya kinaadman sa pagbasa sang huni sang hayop kag direksyon sang hangin. Sa akon iya gintudlo ang amihan, habagat, kanaway, kag salatan. 

Apang ining si Uwa Girum, gulpi lang nag-ulhot isa ka adlaw. Tumandok sia nga nagpa-amulya sa Mindanao sadtong panahon nga ginakabig ini lugar sang bulawan. Amo ini sia sang makauli, isa na ka babaylan, kag waay man sa pagbinutig apang sa akon ihibalo, indi ini mamulong kon waay sing ginasiling nga “donasyon.” 

Ay, ay, ay ang mga halangdon nga babaylan isa na lamang ka handumanan. Sa baryo nagabaha ang kabataan kag madamo ang nagakalamatay indi sa engkanto sa suba, indi sa hiwit sang aswang! Antes ako magpadayon-buwelo, abyan basi ikaw nauhaw, sa paglisensya indi mahuya.  May malamig nga tubig sa banga kag karon sa katam-is, sa kalimpyo, sang Imodium kag Diatabs dili ka na mangita. Ara lang man sa likod ang C.R. Kag dili magkabalaka, damo gihapon ang akon manok. Ano gusto ninyo, litsunon ta ukon sa kapayas kag katumbal palangoy-languyon? Bisan gab-i may salakyan pa kag kon ano gid man, masaligan gihapon ang akon van.  

Sa pagpadayon, abaw, ako si Dandansoy sang mga masunod nga adlaw sa kakulba kag kakunyag daw sa ginaduyan. Huo, mabuot sa akon si Lorena kag maalam sia para ang mga hulag ko kag palanambiton sa text dili niya mabasa. Apang, syempre, ang pagbaton sa akon, ang pagsulod sa relasyon lain iya nga istorya. Nasiguro ko nga damo ang iya ginatimbang ilabi pa nga kon aton gid man pinsaron, ang amon pagkilalahay waay pa gani sang isa ka semana. 

Dumduman ko pa atong gab-i nga masanag ang bulan.  Ako si Dandansoy labi nagpa- mat-ud nga bag-uhon ang kapalaran. Sa balay ni Kapitan Tyago si Lorena akon gindu-aw. Ay, ay, ay akon naabutan nga sia ginabahulay sa sakit sang tiyan. Nakainom man sia sang bulong pero sa tubig sa bomba namag-o gihapon. Amay nga Makagagahum, Iloy nga Makaluluoy, Espiritu Santo, si Lorena tabangi, akon palanambiton.  Naglaga si Manang Delia sang luy-a kag amo ini ang amat-amat gin-inom nia. 

Ako si Dandansoy sa makahalam-ut nga istorya gintinguha lingawon ang dalaga. Nabanhaw atong adlaw nga ako sang isa ka kaldero nga linugaw nagpas-an. “Bulgur wheat,  buragwit,” utoy-utoy kami kadlaw nga subong lang indi masakit ang iya tiyan; subong lang bala matuod nga makahalam-ut gid man ang akon pag-ililihi kag ang akon paghilibiun sa idalum sang kahoy nga laua-an. Siling nia nadiskubre niya sa kolehiyo nga atong bulgur wheat ayuda gali sang Kano. Kag bangod liwat namitlang ang Amerika, gindiretso ko sia pamangkot kon diin ini sa dughan nia. 

“’Lam mo Soy,” sabat nia, “naisip ko na dapat bumalik tayo sa sistema sang barangay. Alam ng Kapitan, ng mga Kagawad, kon ano ang problema, kon ano ang kanilang magawa. Tingnan mo, napaayos n’yo ang plaza, napangalagaan ang watershed. Dapat sa mga baryo sa bansa malagaw ang gobyerno at hindi sa kung saan-saan gumasto in aid of legislation kuno!” 

Karon abyan bal-an n’yo na, kon ngaa isa ka adlaw duha na ka tuig ang nagligad, nag-hugyaw ang baryo kag nagtay-ug ang bilog nga banwa sa pagpauli ni Dra. Lorena Advincula. For good gid kay sia na karon Mrs. Dandansoy kag ay, ay, ay ang Payao matuod sarang na lamang handumon.

Paano ko sia napasabat? Paano nia ako napasugot? Tapuson ko ining komposo sadtong gab-i sang binayle. Abaw, sang adlaw nga ato, waay pa ang tagdalamog sang baboy, nag-uwang na sa plaza ang Alemar’s Sound System. Nagpakatugob sa kaiping nga mga baryo ang mga sonata nga nagpatundik-tundik sa mga mal-am kag bata. Gilayon nagdululhog ang mga dalaga sa suba sa pagpaligo. Ang ang mga soltero naman iya sa likod sang balay ni Kapitan Tyago sang mga litson nga manok nagliso-liso. Nagabira-waswas pa ako sadto sa damo nga papeles sa opisina; meeting diri, meeting didto. Amo man ang kasaku ni Lorena sa konsultasyon kag pagpamati sa malapuyot nga mga hibubun-ot sang madamo nga mga sakit kag pag-antus. 

 Mga alas otso sa gab-i sang magdamol ang mga tawo sa plaza. Nakatsinelas man ukon nakasapatos, tanan makasaot basta dili nakauba ukon naka-shorts. May libre nga musika, may ginabakal ilabi na kon may litson nga manok nga ginapalibot. Ako si Dandansoy, Engineer sang baryo, sa okasyon nga ini ginalauman gid nga makabulig ni Kapitan Tyago. Sa pagpaguwa sang una nga litson, sa manugbaligya ako nagpalapit kag sa mikropono nalawag –“Dos sientos pesos, bakal ni Endyiner Dandansoy, bayle ang tanan.”  

Nagaigpat-igpat ang mga bituon kag makailima ang pagbinayle sang mga pamatan-on. Ginpangita sang akon mga mata si Dra. Lorena kag ang akon mga tikang sa iya nagpadulong. “Kasadya,” siling nia sang ako sa iya makatupad na. Pila pa ka musika ang natapos antes ko matan-ay ang mga kamot. Kag sa tunga sang plaza kami sa mga pamatan-on nagsimpon.  

 Ay, ay, ay, anano nga ang bug-os nga baryo sa akon nag-unong. “Lorena, minamahal kita,” ang gintukar sang Alemar’s Sound System. Naghabyog ang amon lawas suno sa amon mga tikang samtang ang akon kamot sa iya hawak kag ang iya naman sa akon dughan nakahaplak. “Lorena, minamahal kita,” tukar sang Alemar’s Sound System. “Tres sientos na ina karon,” singgit-lagaw sang manugbaligya. 

Ginsaylo nia ang iya mga kamot, sa akon mga abaga naghimuyong. Tubtob nga sa amon pagtikang-tikang, sa amon paglibot-libot akon man nahugot, ay, ay, ay napalibot sa iya hawak ang mga kamot. Nagdut-anay ang amon mga dughan, ang amon mga panguyahon, ang amon mga bibig ay, ay, ay daw sa kalapit na gid!

 “Nauhaw ako,” hutik niya. Ang kainit sang iya pagginhawa labi nga nagpakunyag sa akon paminsaron, sa akon dughan, ay, ay, ay tampuhaw hasta sa akon pus-on. 

“Sige, mapauli anay kita,” sabat ko. 

Waay sing bituon nga nahulog, waay sing bulalakaw nga naglabay, waay man nagbuka ang lupa. Waay ko man sa iya ginpangako ang talamnanan, ang suba, ang banglid, ang bukid. Apang halin sa plaza tubtob malab-ot namon ang balay ni Kapitan Tyago, waay na nagbuy-anay pa ang amon mga kamot, ang amon mga palad, ang amon mga tudlo. Kag bal-an n’yo man, sa husto na kami nga edad kag may ikasarang – ako si Dandansoy – ni Dra. Lorena ay, ay, ay sang condom ginpasuksok! 

Pero nagsala kamo kon hinali napinsaran n’yo man, nga sa ato nga gab-i natapos ang bansag ko nga si Dandansoy binayaan. May kalipay matuod sa kalibutan pay sang masunod nga adlaw sang akon van sia ginhatud sa airport. Tandu, tandu sa dagat; tandu, tandu sa bukid…ang Payao gali ang Manila, ang Manila ang Payao ay, ay, ay sa cellphone kami nag-24/7. Nag-lati ang bulan, nag-ugsad; nagtag-ulan, nagtingadlaw, salamat sa promo sang mga barko, eroplano, pati RORO – bisan makapoy pay ang nawong ni Lorena akon ginsaulo. Ang amon mga lawas kag kalag labi pa nga ginpatabo.   

Tubtob isa ka adlaw, halin ako sadto sa dagyaw sa pagpasaka na sang tubig sa baryo, natingala ako kon ngaa sang mga nasug-alaw nga kasimaryo gina-congratulate. Jackpot kuno ako, sobra pa sa nagdaug sa lotto! Susmaryahusep, gali kay si Dra. Lorena Advincula, sang Manila, sang Amerika nagbiya. Kag paano ako makapangindi kay sa balay na sia nagpauli? Kag abaw, saktuanay gid sila sang laon ko nga tiya! 

Nabatian n’yo man siguro ang amon kasal bangod nagkari ang bilog nga banwa kag ang punsyon tatlo gid ka adlaw. Kag ngaa bala waay kamo inyo makakadto? Karon, kon luyag n’yo man mahibaluan ang versyon ni Lorena, bisan pati man iya sang bilog nga baryo, abyan balik lang kamo. Hasta na lang diri ang akon komposo. Kabay bisan paano nakalingaw ako. Kon ano gid man, text ukon panawag lang. Ako si Engineer Dandansoy kaubay si Dra. Lorena nga karon may seminar sa Cebu, nagabukas sang panimalay sa tagsa-tagsa. 

Apang may isa ako ka kondisyon. Abyan, siguro mas manamit ang aton pag-istoryahanay kon sang pizza kamo may dala. Ina lahug lang a, pero kon tuod-tuoron n’yo, waay gid sing kaso. Hala sige, total sang manok dili n’yo gusto magdala, dili ko na kamo paghawidan pa. Hasta sa liwat nga pagkitaay. Sige…abyan, sa dalanon kamo maghalong. 

                                                                                                                                                (2006)

Strawberry kang Aningalan, San Remegio, Antique | Litrato ni Pangga Gen

Binalaybay ni Analie Ollague Cabrillos 

Wara gid tana pag-panic buying sa balay,
Daw wara lang sa kilag ni Nanay,
“Kay, ‘di ‘kaw magkabalaka may langka dya sa puno gabitay”
Kag sangka gantang nga monggo akun ilangkay.

May gasuba man nga aloy rudya sa iraya,
Singkwenta pesos ang kilo diin ‘kaw pa?
Kon wara wara ron gani ang manok nga nagalakwatsa,
Amo ra iyawun kag palapawan sabaw para may bilin pa pagka-aga.

Katiraw man bay kita kauna ka habus-habus.
Nadumduman n’yo kauna gakaun man kamo kayus?
Tinig-ang nga mais wara n’yo untati hasta maubos,
kag sinabawan nga dahon kamote nga may kadyus.

Importante nga buta kang bugas ang lata,
Kag mamulad paray para may ipagaling pa,
Kinahanglan nga kita mangin handa,
Basta may lugawun solbar ron busong ta.

Amo tana ra eksakto gid nga paminsarun
Wara gasarig sa iba para may karan-un
Kay kita nabuyo ron nga maghimakas para sa kaugalingon,
Kag wara nagahulat kon ano man ang rasyon.

Nadumduman mo ang istorya kang Tibakla kag Subay?
Wara nagauntat ka pangita kang pagkaun kag wara nagapahuway,
Amo ra kon obra mo panumbalay sa pihak balay,
Sapwan timu nga wara tirig-angun hay ginauna ang pag-usik ka laway.

Basta sa uma gani timo naga-uli,
pag abot ka mga trahedya wara ‘kaw pagbangon ka suli,
Ang importante nga ikaw buhi,
kag kon ano gani hambal ka Opisyal ka Gobyerno kag Health Worker “MAMATI!”

Pero sa tuod-tuod lang ang amo dya nga epidemya,
Nagapamatuod ang nabasahan ko sa Bibliya,
Amo ra igaampo natun ang kabuhi ta,
Sa Diyos nga dalangpan kang tanan nga problema.

Mga Laswa sa Uma | Litrato ni Faith Laurio

__________________________

Dyang binalaybay una nabalhag sa Facebook kang tagsulat kang Marso 21, 2020. Si Analie Olague Cabrillos taga-Tribidae, San Remegio, Antique.